یکی از دلایل پایین بودن سرانه مطالعه و کم کتاب خواندن مردم ایران، گزاف بودن همیشگی قیمت کتاب خصوصاً برای اقشار و دهک‌هایی که مخاطب این رسانه هستند عنوان می‌شود. این مشکل وقتی تشدید می‌شود که به نظر می‌رسد کتاب‌خوان‌های ایرانی میل زیادی به خریدن کتاب دارند؛ حال آنکه می‌توانند به جای خرید کتاب مورد نظر، آن را از کتابخانههای محلی دریافت کنند. می‌توان با استفاده از امکانات کتابخانهها یک کتابخوان حرفه‌ای بود و هزینه زیادی هم نداشت. همچنین خیلی از کتابهای مورد استفاده دانشجویان لازم نیست برای همیشه در کتابخانه شخصی آن‌ها بماند و نیاز آن‌ها به خیلی از کتاب‌هایشان کاملاً موقتی است.
این یادداشت زیرساخت‌های فرهنگ استفاده از کتابخانه را بررسی می‌کند. اینکه اگر قرار باشد کتابخانه نیاز کتاب‌خوان‌ها را برآورده سازد، کتابخانههای کنونی ایران می‌توانند این بار را بر دوش بکشند یا نه. برای بررسی این مؤلفه مسائلی همچون تعداد کتابخانهها، سرانه آن‌ها، میزان به‌روز بودن کتابهای موجود در کتابخانهها و توزیع آن‌ها در کشور مورد بررسی قرار می‌گیرد.
یادداشت پیش رو برگرفته از کتاب «نقشه مسائل صنعت کتاب در ایران» است. در این کتابچه که توسط «گروه داده‌کاوی و سیاست‌پژوهی نمافر» تهیه و تدوین شده، یکی از مسائل صنعت کتاب در ایران «به‌روز نشدن کتابخانههای عمومی در کشور متناسب با تولید کتاب» عنوان شده است. ذیل این مسئله در «نقشه مسائل صنعت کتاب در ایران» می‌توان شمایی از وضعیت کتابخانهها در ایران را دید.
تعداد کتابخانههای عمومی در ایران
گفتیم افراد کتابخوان و مخاطبانی که به کتاب نیاز دارند، بیشتر شامل دهک‌های متوسط یا پایینی جامعه هستند. از این رو لازم است کتابخانهها هم از سوی دولت و هم از سوی مردم بیشتر مورد توجه قرار بگیرند. چراکه برای دهک‌های درگیر با کتاب، قیمت این محصول در هر صورت زیاد است. اما پیش از فرهنگ‌سازی برای استفاده بیشتر از کتابخانه ابتدا باید دید زیرساختی برای این فرهنگ وجود دارد یا نه. یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های فرهنگ کتابخوانی تعداد کتابخانه‌هاست.
نقشه مسائل صنعت کتاب نمافر می‌نویسد: «به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانههای عمومی کشور، براساس تازه‌ترین آمار ارائه‌شده در اطلس فضاهای فرهنگی و هنری ایران، تعداد کل کتابخانههای عمومی کشور در پایان فروردین ۱۴۰۲ برابر با ۳.۷۳۰ باب بوده است که از این تعداد ۲.۷۹۲ باب (۷۷.۸ درصد) را کتابخانههای شهری و ۷۹۶ باب (۲۲.۲ درصد) را کتابخانههای روستایی تشکیل می‌دهند.
شاخص میزان دسترسی به کتابخانههای عمومی در کل کشور به‌ازای هر ۱۰۰ هزار نفر تنها ۴.۲۷ باب است که در این میان، استان خراسان جنوبی با عددی برابر با ۱۰.۱۵ بیشترین دسترسی به کتابخانههای عمومی را دارد. استان‌های سمنان و کهگیلویه‌وبویراحمد به‌ترتیب با ارقام ۱۰.۰۴ و ۹.۶۶ در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. همچنین تعداد کتابخانه های عمومی استان‌های البرز، تهران و سیستان‌وبلوچستان به‌ترتیب با رقم شاخص ۲.۴۶، ۲.۴۸، ۲.۵ کم‌برخوردارترین استان‌ها، از نظر میزان دسترسی به کتابخانههای عمومی شناخته شده‌اند. این در حالی است که بدون در نظر گرفتن جمعیت سهم استان تهران از تعداد کتابخانههای عمومی کشور برابر با ۹.۷ درصد است. استان‌های اصفهان و فارس نیز به‌ترتیب با ۸.۹ درصد و ۶.۹۷ درصد سهم، در رتبه‌های بعدی قرار دارند».
به‌نظر می‌رسد در استان‌هایی مثل تهران، البرز، قم و خراسان رضوی که نیاز به کتابخانه زیاد است، میزان دسترسی به آن پایین است. این استان‌ها مهم‌ترین مراکز علمی کشور به شمار می‌آیند. همچنین قشر متوسط که بیش از دیگر اقشار مخاطب کتاب و کتابخوانی هستند در این استان‌ها حضور پررنگی دارد. استان‌هایی که سرانه کتابخانه در آن‌ها پایین است استان‌های پرجمعیتی هستند و این یعنی بخش زیادی از جمعیت ایران نسبت به دسترسی به کتابخانهها فقیرند.
تعداد کتاب در کتابخانههای عمومی کشور
اما کم و کیف کتابخانهها با یکدیگر یکسان نیست. برخی بزرگ‌ترند و برخی کوچک‌تر. از این رو برای بررسی دقیق‌تر میزان دسترسی استان‌ها به کتاب از طریق کتابخانه، باید تعداد کتابهای موجود در کتابخانههای عمومی هر استان را نیز در نظر داشت. از این نظر کتابخانههای عمومی استان اصفهان با ۳.۸۷۰ هزار جلد کتاب، استان خراسان رضوی با تعداد ۳.۱۸۲ هزار جلد کتاب و کتابخانههای عمومی استان تهران با تعداد ۲.۹۰۴ هزار جلد کتاب به‌ترتیب در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند. کمترین تعداد کتاب‌ها نیز به کتابخانههای عمومی استان کهگیلویه‌وبویراحمد و در نهایت به کتابخانههای عمومی استان قم با ۵۱۵ هزار جلد اختصاص دارد.
بیشترین تعداد کتابخانههای عمومی کشور
سرانه میزان دسترسی به کتابهای کتابخانههای عمومی با توجه به جمعیت، در استان یزد به‌ازای هر نفر ۱.۷۷ است که برخوردارترین استان در این شاخص محسوب می‌شود. استان سمنان و زنجان به‌ترتیب با ارقام ۱.۴۸ و ۱.۴۶ در مرتبه‌های بعدی قرار دارند. استان‌های گلستان، تهران و سیستان‌وبلوچستان نیز به‌ترتیب با رقم شاخص ۰.۳۶، ۰.۲۱، ۰.۲۱ کم‌برخوردارترین استان‌ها از بُعد میزان دسترسی به کتابهای کتابخانههای عمومی هستند.
به‌روز بودن کتابخانههای عمومی در ایران
به گفته مهدی رمضانی دبیرکل نهاد کتابخانههای عمومی کشور به‌روزرسانی کتابخانهها و خرید منابع جدید بسیار هزینه‌بر است. او در گفت‌وگو با خبرگزاری ایبنا در خردادماه 1402 می‌گوید: «هر‌سال نهاد کتابخانههای عمومی کشور باید 100 میلیاردتومان کتاب خریداری کند که البته اکنون فاصله زیادی با این رقم ایده‌آل داریم. امسال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 10 میلیارد تومان از کتاب‌هایی که معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خریداری کرده بود را در اختیار کتابخانههای عمومی کشور قرار دادند، اما قطعا نیاز بیش از این آمار است.».
کتابچه «نقشه مسائل صنعت کتاب» نمافر نیز مقایسه کتب عرضه‌شده در نمایشگاه کتاب تهران با سرانه میزان دسترسی به کتاب در کتابخانههای کشور را به عنوان شاهدی بر به‌روز نبودن کتابخانههای کشور در نظر می‌گیرد. به گفته این محصول: «در سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بیش از ۲۰۰ هزار عنوان کتاب به نمایش گذاشته شده ولی سرانه میزان دسترسی به کتاب در کتابخانههای عوممی کشور فقط در ۴ استان بالای یک است، یعنی اکثر استان‌ها به بسیاری از عناوین کتب تولیدشده دسترسی ندارند».
به این ترتیب یکی از مهم‌ترین دلایل خرید کتاب به جای مراجعه به کتابخانه، می‌تواند عدم وجود کتاب مورد نظر مخاطب در کتابخانه و یا چاپ قدیم بودن آن باشد. حال آنکه در بسیاری موارد هر ویرایش از یک کتاب با نسخه پیشین متفاوت است.
کلام آخر
قیمت کتاب حتی اگر کاملا منطقی هم باشد باز هم برای قشرها و دهک‌هایی که کتابخوان هستند گران به حساب می‌آید. از همین رو کتابخانهها یک مجرای بی‌جایگزین برای ترویج فرهنگ کتابخوانی و دسترسی به کتاب هستند. تعداد کتابخانهها در ایران کافی نیست و برای هر 100 هزار نفر تنها 4 باب کتابخانه وجود دارد. در این میان از نظر تعداد کتابخانه های عمومی استان‌هایی مثل تهران، البرز، قم و خراسان رضوی کمترین میزان دسترسی به کتابخانهها را دارند. استان‌هایی که به نظر می‌رسد قطب‌های علمی و فرهنگی کشورند و باید دسترسی مناسبی به کتاب داشته باشند.
همچنین کتابخانه های عمومی کشور به‌روز نیستند و این انگیزه مخاطبان کتاب برای مراجعه به کتابخانهها را کاهش می‌دهد. به‌روزرسانی منابع کتابخانهها نیاز به بودجه مناسب دارد. به گفته دبیر نهاد کتابخانههای کشور این کار سالانه 100 میلیارد تومان هزینه بر میدارد.
منابع
- نقشه مسائل صنعت کتاب / نمافر
- مهدی رمضانی؛ دبیرکل نهاد کتابخانههای عمومی کشور/ خبرگزاری ایبنا: به‌روزرسانی منابع کتابخانه‌ای سالانه به 100 میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد
