انسان، در طول تاریخ تلاش کرده تا با توجه به نیازها و خواسته‌های خود، ابعاد مختلف زندگی را تسهیل نموده و با استفاده از فناوری‌های جدید بر کیفیت زندگی بیفزاید. در این راستا مفاهیمی مانند مطالعه، خواندن و کتاب نیز در طول زمان دستخوش تغییراتی شده و سیر تکاملی خود را پیموده است. دموکراتیک‌سازی یا مردمی شدن مطالعه نیز مفهومی است که در طول زمان، منجر به تکامل و تسهیل شیوه‌های مطالعه و تولید و ارائه کتاب شده است. بر همین اساس، هدف این مقاله بررسی سیر توسعه و تحول کتاب از قالب چاپی و جیبی تا کتاب دیجیتال و اثر آن بر دموکراتیک‌سازی مطالعه است.
تحولات کتاب در گستره زمان
در طول تاریخِ کتاب و تولیدات مربوط به آن تغییراتی به وقوع پیوسته که ناشی از ویژگی‌های رسانه، فرآیندهای تولید و نیازهای خوانندگان بوده است. از دیرباز خوانندگان کتاب خواستار این بودند که قالب کتاب‌ها با کاربرد مورد نظر آن‌ها تطبیق داده شود. حتی قبل از کتاب چاپی، برخی از نسخه‌های کتاب خطی نیز به‌گونه‌ای طراحی شده بود که قابل حمل باشد، یعنی به اندازه‌ای کوچک باشد که به خواننده اجازه دهد هنگام مطالعه آن‌را در دستان خود بگیرد و حمل کند. کتابهای بزرگ‌تر هم نیازهای دیگر خوانندگان را برآورده می‌کرد؛ مثلاً در مورد برخی از آثار مذهبی، قالب بزرگ، امکان خواندن از راه دور را فراهم می‌نمود.
با اختراع ماشین چاپ و کاهش زمان مورد نیاز برای تولید و در نتیجه افزایش تعداد کتابهای موجود، انحصار از بین رفت و این فناوری به چندین خواننده اجازه داد نسخه‌های یکسانی از یک کتاب داشته باشند. علاوه بر این، با در دسترس قرار گرفتن کتابهای بیشتر، افراد بیشتری خواندن و نوشتن را آموختند.
کتاب جیبی؛ حضوری همه‌جانبه از کتاب
آلدو مانوزیو در سال 1501 در ونیز ایتالیا اولین مدل کتاب با جلد شومیز (جلد کاغذی) را برای رفع نیاز به تولید کتابهای کوچک‌تر و ارزان‌تر منتشر کرد که البته با جلدهای شومیز امروزی تفاوت داشت، از این اقدام با عنوان «انقلاب آلدین و کتابخانه‌های قابل حمل» یاد شده که تأثیرات زیادی بر خواندن و زیبایی‌شناسی کتاب داشته است.
در طول تاریخ، کتاب‌ها و خوانندگان بر اساس یک هم‌افزایی پویا تکامل یافته‌اند که این رابطه به عناصری مانند سواد نیز بستگی دارد. در تاریخ «دموکراتیزه شدن کتاب»، دو اتفاق مهم ظهور انبوهی از خوانندگان در قرن نوزدهم (به دلیل مجموعه‌ای از ابتکارات برای ارتقای دسترسی به آموزش) و انفجار کتاب شومیز در دوران پس از جنگ وجود دارد.
در این دوره انتشار کتاب با جلدهای شومیز نرم و سبک، منجر به کاهش قیمت کتاب و چاپ کتابهای ارزان قیمت شد. برخلاف کتابهای دارای جلد سخت و سنتی، این کتابهای جدید فراگیر شده و در مکان‌های مختلف در دسترس قرار گرفتند. از جمله بِرَندهای موفق در این حوزه می‌توان به کتابهای پنگوئن اشاره کرد که کتابهای باکیفیت و مقرون به صرفه را منتشر می‌نمود. علاوه بر ویژگی‌های ذاتی کتابهای پنگوئن (قالب، قیمت، کیفیت، تنوع، سهولت در دستیابی)، مهم‌ترین تأثیر کتابهای پنگوئن بر تاریخ کتاب و کتاب‌خوانی ویژگی نمادین آن بود، زیرا این کتاب‌ها نشان‌دهنده حضور همه‌جانبه کتاب و خواننده و خواندن در هر جایی بود.
تأثیر بالای کتاب چاپی و کتاب دیجیتال بر مطالعه
ظهور کتابهای چاپی به افزایش یادگیری نوشتن و خواندن کمک کرده و نحوه تولید و مصرف کتاب در زمان فعلی به‌شدت تحت تأثیر توسعه سریع فناوری است. این موضوع به‌طور قابل‌توجهی بر شیوه‌های خواندن تأثیر می‌گذارد، چراکه امروزه از خواندن کاغذی به خواندن در رسانه‌های چندگانه حرکت کرده‌ایم. عبور از کتاب چاپی به کتاب دیجیتال، شرایط دریافت و درک را از طریق رسانه‌هایی که آن را به خواننده ارائه می‌کنند، تغییر می‌دهد. بنابراین، درک تمرین خواندن کتاب، چه در قالب چاپی و چه دیجیتال، ضروری است.
با توجه به این مطالب، اشکال جدیدی از خواندن و خوانندگان جدید ایجاد شده و در حال حاضر صحبت در مورد خواندن به معنای صحبت در مورد خواندن در قالب دیجیتال است. در عین حال صحبت در مورد خواندن روی کاغذ، تداعی‌کننده هم‌زیستی کتاب چاپی و کتاب دیجیتال و تداوم حیات کتابهای چاپی است.
تأثیرات فناوری بر میزان و نحوه مطالعه
بر اساس مطالعات انجام شده در برخی کشورها، انگیزه اصلی مطالعه، لذت است و با افزوده شدن فناوری دیجیتال به حوزه کتاب، زمان اختصاص داده شده به مطالعه افزایش یافته است. بیشترین سرانه کتابهای خوانده شده در قالب چاپی مربوط به کشور چین و کشورهای عضو بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) است. در ارتباط با خواندن کتاب دیجیتال، پژوهش‌ها نشان داده که ویژگی‌های اجتماعی و جمعیت‌شناختی مانند سطح تحصیلات و حضور در دانشگاه تأثیر زیادی دارند. در مورد دسته‌بندی کتاب (چه در قالب چاپی و چه دیجیتال)، بیشترین آمار مطالعه مربوط به رمان، کتابهای جنایی، هیجان‌انگیز و معمایی بوده است. کتابهای دسته فنی و دانشگاهی نیز در رتبه دوم قالب دیجیتال و رتبه سوم قالب چاپی قرار دارند.
باید توجه داشت که امروزه خواندن غیررسمی به‌طور فزاینده‌ای بخشی از زندگی روزمره است، بنابراین متن‌های بسیار بیشتری از آن‌هایی که به‌عنوان مطالعه تعریف می‌شود، در قالب رسانه‌هایی به‌جز کتاب مثل روزنامه‌ها یا مجلات خوانده می‌شود.
اهمیت گوشی‌های هوشمند برای مطالعه در قرن جدید
پیشرفت‌های فناوری در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم، تکامل اینترنت و فراگیر شدن دستگاه‌های تلفن همراه، مصارف فرهنگی مانند موسیقی، کتاب و غیره را متحول کرده است. کتاب‌ها می‌توانند به دنبال جذب نسل بعدی در تلفن‌های همراه هوشمند باشند. برای بسیاری از افراد، دستگاه‌های تلفن همراه، ارتباط اصلی با خواندن و نوشتن هستند. خواندن در دستگاه‌های تلفن همراه به دلیل ملموس بودن و تسلط اکثر کاربران بر استفاده از صفحه نمایش لمسی است.
معرفی دستگاه‌های مطالعه سیار عاملی برای تغییر جهانی در چشم‌انداز نشر بوده و تحول پیچیده‌ای را در زیست‌بوم مطالعه ایجاد کرده است. این دستگاه‌ها علاوه بر ذخیره‌سازی کتاب‌ها، قابلیت‌های دیگری را از طریق اتصال به اینترنت ایجاد می‌کنند که از آن جمله می‌توان به پیوند با محتواهای دیگر، اتصال بین خواننده‌ها، اشتراک‌گذاری مطالب خواندنی و… اشاره نمود. این موارد موجب اقبال مخاطبان به این حوزه شده است.
دستگاه‌های تلفن همراه سازوکار ایده آلی برای رساندن کتاب به دست جوامع فقیر فراهم می‌کنند. این دستگاه‌ها فراگیرترین فناوری اطلاعات و ارتباطات تاریخ هستند که در مکان‌هایی که کتاب کمیاب است، حضور دارند. ممکن است این همان مسیری باشد که ما را به درک جدیدی از کتاب جیبی در یک فرآیند جدید دموکراتیک شدن مطالعه به شکل فعلی یعنی کتاب دیجیتال سوق دهد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
در این مقاله، کتاب به‌عنوان هدفی برای مردمی شدن خواندن و مطالعه مورد بررسی قرار گرفته است. تکامل فناوری‌های رسانه‌ای و تکامل دائمی آن‌ها منجر به ظهور فناوری دلخواه مردم برای مطالعه در هر دوره و بروز اشکال مختلف کتاب از چاپی و جیبی تا کتاب دیجیتال و الکترونیک شده است.
اگرچه فناوری کتاب دیجیتال در رایانه‌ها، تبلت‌ها و کتاب‌خوان‌های الکترونیکی نیز وجود دارد، اما تلفن‌های هوشمند بیشترین پتانسیل را برای دموکراتیک‌سازی مطالعه دارند؛ زیرا فراگیرترین رسانه، حتی در کشورهای کمتر توسعه‌یافته هستند.
لازم است پژوهش‌های بیشتر و عمیق‌تری در زمینه مطالعه موبایلی در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته انجام شود تا یافته‌های این حوزه را تقویت نماید. همچنین لازم است پژوهش‌های جامعی در ارتباط با مؤلفه‌های دموکراتیک‌سازی کتاب در ایران انجام و نتایج آن مورد استفاده دست‌اندرکاران این حوزه قرار گیرد.
