کتاب حرکت در مه؛ آموزش نویسندگی
محمدحسن شهسواری یکی از نویسندگان چیره‌دست معاصر است. او کتابی دارد درباره آموزش نویسندگی و آنچه نویسنده‌های جوان، خوب است بدانند. شهسواری نام کتابش را گذاشته «حرکت در مه». منظور از این عنوان این است نویسندگی نه یک فرایند کاملا روشن، مبتنی بر برنامه، منظم و معین است و نه یک حرکت کورکورانه؛ بلکه چیزی است بین این دو. برای نوشتن باید چند قدم جلوترت را ببینی، اما نسبت به ادامه داستانت آن‌قدر روشن و مطمئن نباشی که دیگر جایی برای خلاقیت و ذوق و الهام هنرمندانه‌ات نماند. همچون کسی که در فضایی مه‌گرفته گام بر می‌دارد؛ جلوی پایش را می‌بیند اما افق کاملا واضحی در پیش روی خود ندارد.
به نظر می‌رسد در ایران این توصیه محمدحسن شهسواری؛ نویسنده کتاب «حرکت در مه» را فعالان صنعت چاپ و نشر، مانند ناشران و چاپخانه‌ها بیشتر رعایت می‌کنند. البته به اکراه و اجبار. آن‌ها بر خلاف نویسنده‌های در حال داستان‌نویسی، دوست دارند افق‌های مشخص و روشنی داشته باشند و با خیال راحت، برنامه‌ریزی‌های بلندمدت انجام دهند. کاری که فعلا برای‌شان محال است.
تأثیر بی‌ثباتی قیمت کاغذ در صنعت چاپ و نشر
برای تولید یک کتاب مواد اولیه گوناگونی نیاز است اما مهم‌ترین ماده اولیه کاغذ است. به‌طوری که ۶۰ درصد قیمت تمام شده یک کتاب مربوط هزینه کاغذ می‌شود. کاغذ در ایران هم خودش وارداتی است و هم مواد اولیه تولیدش. یعنی در صورت خودکفایی نیز با اینکه ممکن است رابطه آن با دلار کمتر شود؛ اما در هر صورت تحت تأثیر قیمت دلار است. به طور کلی ۸۰ درصد مواد اولیه صنعت چاپ و نشر ایران، وارداتی است.
از نیمه دهه نود به این سو، قیمت دلار مدام با بی‌ثباتی و شوک‌های ارزی همراه بوده است. اتفاقی که باعث شده قیمت کاغذ و کتاب هم در نهایت تزلزل و ناآرامی باشد. در این حالت یک ناشر ممکن است در مدتی که کتاب را آماده کرده و می‌خواهد برای چاپخانه بفرستد با افزایش قیمت کاغذ مواجه شود. یا ممکن است چاپ کتاب به تعویق بیفتد و قیمت آن افزایش پیدا کند. چاپخانه نیز نمی‌داند یک پروژه چاپ را قبول کند یا نه؛ چراکه با افزایش قیمت کاغذ شاید ضرر کند.
وضعیت غیر قابل پیش‌بینی صنعت چاپ و نشر در ایران
در محیط کسب‌وکاری که فعالان آن بتوانند به‌خوبی فعالیت کنند، باید ۲۸ مؤلفه و شاخص پیمایشی یا آماری سنجیده شود. این ۲۸ مؤلفه در پیمایش ملی کسب‌وکار که سال ۱۴۰۱ انتشار یافته، احصا شده است. یکی از این مؤلفه‌ها میزان «غیرقابل‌پیش‌بینی بودن و تغییرات قیمت مواد اولیه و محصولات» است. باتوجه به آنچه بالاتر در مورد قیمت کاغذ در ایران و وابستگی آن به دلار گفته شد، صنعت نشر در این شاخص وضعیت خوبی ندارد. در سال ۱۴۰۱ نرخ دلار تنها در یک ماه ثابت بوده است و در تمام یازده ماه دیگر روند صعودی داشته است. دلار از ۲۷ هزار تومان در فروردین این ماه به ۴۵ هزار تومان در اسفندماه این سال رسید. به همین نسبت قیمت هر بند کاغذ تحریر سفید از ۶۰۰ هزار تومان به ۱ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان رسید. (هر بند کاغذ طبق استاندارد جهانی یک دسته پانصدتایی کاغذ است). جهش قیمت کاغذ در صنعت نشر ایران دقیقاً از سال ۹۶ یعنی همزمان با آغاز التهاب دلار آغاز می‌شود. از ۹۶ تا ۹۹ تقریباً ثابت است و از ۹۹ دوباره جهشی بی‌وقفه دارد.
تأثیر قیمت کاغذ بر قیمت کتاب
در جامعه ایران کتاب همواره گران قلمداد شده است. این انگاره می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. یک دلیل این است که مخاطبان کتاب عموماً از دهک‌های میانی یا پایینی جامعه هستند. شاید دلیل دیگر به این برگردد که در جامعه ایران، توقع نمی‌رود یک کالای فرهنگی و محتوایی همچون کتاب قیمتی گزاف داشته باشد. اما مهم‌ترین عامل این انگاره پایین بودن قدرت خرید است. بدون در نظر گرفتن قدرت خرید به‌نظر می‌رسد قیمت انواع کتاب در ایران و در مقایسه با جهان حدی میانه دارد. چراکه میانگین قیمت کتاب در جهان ۱۷.۶۳ دلار و میانگین قیمت کتاب در ایران ۱.۹۴ دلار است.
کتاب کالایی است که در صورت افزایش قیمت خیلی زود از سبد خرید افراد و خانوارها حذف می‌شود. چراکه سرانه مطالعه در ایران چندان بالا نیست و کتاب به هر حال یک یک کالای ضروری به حساب نمی‌آید. امکان خرید و مطالعه کتاب الکترونیک هم جایگاه کتاب در سبد خرید مردم را متزلزل‌تر ساخته است. همچنین همانطور که گفته شد مخاطبان کتاب بیشتر از قشر متوسط یا ضعیف جامعه هستند و زودتر توان کتاب‌خریدن را از دست می‌دهند. در این میان کتاب‌هایی بیشتر و زودتر حذف می‌شوند که خوانندگان معمولا آن‌ها را برای علاقه شخصی خود می‌خواندند؛ نه کتابهای مثلا کمک‌آموزشی یا دانشگاهی.
به نظر می‌رسد افزایش قیمت کاغذ یکی از متهمان اصلی افزایش قیمت کتاب و کاهش خرید و مطالعه آن است. البته همانطور که در نمودار اول می‌بینیم افزایش قیمت کتاب با اینکه همپای افزایش قیمت کاغذ است اما دقیقا به همان شدت نیست. چراکه قیمت کاغذ را دلار تعیین می‌کند اما قیمت‌گذاری کتاب در صنعت نشر ایران با ریال است. همچنین سیاست‌های دولت برای تعدیل قیمت کتاب مؤثر است. بنابراین مخرب‌ترین تأثیری که بی‌ثباتی و افسارگسیختگی قیمت کاغذ بر صنعت چاپ و نشر می‌گذارد، بی‌نظمی در محیط کسب‌وکار این صنعت است. یعنی تولیدکنندگان و فعالان این صنعت بیش از مصرف‌کنندگان از این بی‌ثباتی متضرر می‌شوند.
سیاست‌های دولت برای کنترل قیمت کاغذ در ایران
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از ابتدای دولت سیزدهم در شعار و عمل از خودکفایی کاغذ حمایت کرد. گفته می‌شود صنعت نشر سالانه ۶۰ هزار تن مصرف کاغذ دارد اما در ابتدای دولت سیزدهم تتنها ۵ هزار تن کاغذ تولید می‌شده است. اما در آبان ۱۴۰۱ ماهانه هزار تن کاغذ تنها از کارخانه کاغذ و چوب مازندران به دست ناشران می‌رسیده است. در آبان‌ماه ۱۴۰۲ محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد «نزدیک بودن جشن خودکفایی کاغذ» را اعلام کرد و گفت تولید کاغذ به ۸۰ هزار تن رسیده است. بنابر گفته اسماعیلی این یعنی خودکفایی در کاغذ تحریر و کاغذ مورد نیاز برای نشر. اما باید دید ناشران چه میزان از کیفیت این کاغذها رضایت دارند و آیا در نهایت کاغذهای ایرانی را به کاغذهای خارجی ترجیح می‌دهند یا نه.
کلام آخر
کاغذ مهم‌ترین ماده اولیه صنعت نشر است که هم خودش و هم مواد اولیه تولیدش وارداتی‌اند؛ بنابراین کاغذ در صنعت چاپ و نشر ایران وابستگی شدیدی به نرخ دلار دارد. از نیمه دوم دهه ۹۰ به این سو که نرخ دلار با بی‌ثباتی همراه بوده است صنعت چاپ و نشر نیز گرفتار بی‌ثباتی شده است . بی‌ثباتی در محیط کسب‌وکار، فعالان آن را با دشواری و دلسردی بسیار مواجه می‌سازد.
قیمت کاغذ همچنین بر قیمت تمام‌شده کتاب هم تأثیر مهمی دارد. با افزایش قیمت کتاب مصرف‌کننده به سرعت آن را از سبد خرید خود حذف می‌کند. گرانی کتاب هم به صنعت نشر ضربه دیگری وارد می‌سازد و هم برای فرهنگ عمومی کشور گران تمام می‌شود.
دولت سیزدهم اصلی‌ترین راهبرد خود را برای کنترل قیمت کاغذ، خودکفایی در کاغذ ایرانی قرار داد و در آن تقریبا موفق بود. به طوری که تولید کاغذ در ایران که در ابتدای آغاز به کار دولت ۵ هزار تن بود، امروز به ۸۰ هزار تن رسیده است.
منابع
- نمافر / نقشه مسائل صنعت کتاب
- محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت سیزدهم / ایرنا: بعد از خودکفایی کاغذ به سوی صادرات گام برداشتیم / کد خبر: ۸۵۲۸۲۸۶۷
- احمد ابوالحسنی، رئیس اتحادیه چاپخانه‌داران تهران / ایبنا: افزایش قیمت کتاب تابع عوامل متعددی است
