مسافران مسلمان بر مبنای اعتقادات خود به دنبال مقاصد، اقامتگاه‌ها و فعالیت‌هایی هستند که با اعتقادات و علایق دینی و شخصی آن‌ها سازگار باشد و به آن‌ها این امکان را بدهد تا با فرهنگ، سنت‌ها و مردم محلی ارتباط برقرار کنند. این مسئله، موجب ایجاد بازار بزرگی در حوزه گردشگری شده که طبق پیش‌بینی‌ها، در سال 2028 به 230 میلیون نفر با گردش مالی حدود 225 میلیارد دلار خواهد رسید.
گزارش حاضر هشتمین شماره (2015 تا 2023) از گزارش‌های شاخص‌های جهانی سفر مسلمانان است. این گزارش‌های سالانه به ارائه بینش‌های حیاتی در مورد بازار سفر مسلمانان می‌پردازد. این بازار، رشد و انعطاف‌پذیری مناسبی را در مواجهه با چالش‌های جهانی نشان داده است.
این گزارش منبعی ضروری برای کسانی است که در صنعت سفر فعالیت می‌کنند و بینش‌ها و راهبردهای مهمی را برای استفاده از بازار سفر مسلمانان ارائه می‌کند. گزارش حاضر با توجه به داده‌ها و اطلاعات ارائه شده، درک جامعی از صنعت سفر و گردشگری حلال ارائه می‌کند و فعالان این بخش را قادر می‌سازد تا از فرصت‌های بی‌شمار موجود در گردشگری مسلمانان استفاده کنند.
چارچوب گردشگری مسئولانه برای مسافران مسلمان
چارچوب گردشگری مسئولانه مسافران مسلمان یک ابتکار است که توسط HalalTrip برای پرداختن به ارزش‌ها و انتظارات مسافران مسلمان در چارچوب وسیع‌تر گردشگری پایدار و مسئولانه طراحی شده است. این چارچوب به‌عنوان یک راهنما و نقطه مرجع برای همه ذینفعان صنعت گردشگری، از سیاست‌گذاران گرفته تا ارائه‌دهندگان خدمات، نه‌تنها نسبت به نیازهای مذهبی و فرهنگی مسافران مسلمان حساس است، بلکه پایداری محیطی، احترام اجتماعی-فرهنگی و تعادل اقتصادی را نیز ارتقا می‌دهد.
این چارچوب نقطه شروعی در تلاش‌های مداوم برای اصلاح و تکامل درک از گردشگری مسئولانه برای مسافران مسلمان است و بدون شک در پاسخ به بازخوردها، بینش‌های جدید و چشم‌انداز در حال تحول صنعت گردشگری جهانی، دستخوش پیشرفت‌ها و تغییرات جدید خواهد شد.
وضعیت و چشم‌انداز بازار سفر مسلمانان
تعداد مسافران مسلمان در سال 2022، 110 میلیون نفر بوده که 12درصد از کل سفرهای بین‌المللی را تشکیل می‌دهد. این عدد رشد قابل توجهی نسبت به افت ایجاد شده در دوران همه‌گیری کرونا داشته است. همچنین پیش‌بینی می‌شود که تعداد مسافران مسلمان تا پایان سال 2023 به 140 میلیون نفر، در سال 2024 به 160 میلیون گردشگر و در سال 2028 به 230 میلیون نفر افزایش یابد و گردش مالی 225 میلیارد دلاری را برای صنعت گردشگری به ارمغان آورد.
ردیابی مقاصد سفر مسلمانان
ردیابی مقصد یا هدف مسافران مسلمان معیاری است که برای سنجش و نظارت بر اهداف سفر مسافران مسلمان در طول زمان طراحی شده است. داده‌های ردیابی به‌صورت ماهانه منتشر می‌شود و به فعالان صنعت گردشگری کمک می‌کند تا از روندهای فعلی سفر مسلمانان مطلع شوند، تقاضاهای آینده را پیش‌بینی و فرصت‌های رشد بالقوه در بازار سفر مسلمانان را شناسایی نمایند. الگوریتم مورد استفاده برای بررسی و تحلیل مقاصد سفر، وزن‌دهی به بازه‌های زمانی مختلف است که می‌تواند نشان‌دهنده برنامه‌های سفر در آینده باشد.
داده‌های به‌دست آمده ترجیح ثابتی برای برنامه‌های سفر کوتاه‌مدت، با علاقه فزاینده به برنامه‌ریزی سفر میان‌مدت نشان می‌دهند. علاوه بر این، قصد سفر پس از 6 تا 12 ماه نسبتاً ثابت باقی می‌ماند، در حالی که تجارب قصد سفر طولانی مدت در ماه‌های مورد بررسی در نوسان است. برنامه‌ریزی سفر می‌تواند تحت تأثیر عواملی مانند شرایط جهانی، روندهای اقتصادی یا رویدادهای سیاسی- اجتماعی تغییراتی داشته باشد. با درک این روندها، کسب‌وکارها و مقاصد می‌توانند پیشنهاد‌ها و راهبردهای بازاریابی خود را برای پاسخگویی بهتر به نیازها و خواسته‌های در حال تحول مسافران مسلمان تنظیم کنند.
مقاصد محبوب گردشگری مسلمانان
قاره آسیا از نظر میزبانی از سفرهای مسلمانان پیشتاز است و بیش از 31 درصد از کل مسافران آن مسلمان هستند (65 میلیون گردشگر مسلمان از مجموع 210 میلیون گردشگر). این موضوع با توجه به جمعیت قابل توجه مسلمانان این قاره، به‌ویژه در آسیای جنوب شرقی و خاورمیانه و پیشنهاد‌های مسلمان‌پسند موجود در این منطقه تعجب‌آور نیست. همچنین این نکته قابل توجه است که پس از همه‌گیری کرونا، مسافران به‌جای سفرهای طولانی، مقصدهای نزدیک را برای سفر ترجیح می‌دهند.
سهم آفریقا از ورود مسلمانان با بیش از 21درصد (13 میلیون گردشگر مسلمان از مجموع 60 میلیون گردشگر) قابل توجه است، چرا که این میزان در سطح بین‌المللی کمتر است. این امر نشان می‌دهد که آفریقا به دلیل تنوع فرهنگی غنی، میراث تاریخی اسلامی و جمعیت بزرگ مسلمانان در سراسر این قاره به‌ویژه شمال آن، مقصدی کلیدی برای مسافران مسلمان است. اروپا، منطقه‌ای که بیشترین ورود گردشگر در سطح جهان را دارد، سهم کمتری از ورود مسلمانان با حدود 6درصد (30 میلیون گردشگر مسلمان از مجموع 500 میلیون گردشگر) را به خود اختصاص داده است. این نسبت برای دو قاره اقیانوسیه و آمریکا نیز به‌ترتیب برابر 7درصد و 2درصد بوده است.
رتبه‌بندی کلی شاخص‌های جهانی سفر مسلمانان
جایگاه مالزی در شاخص جهانی سفر مسلمانان در طول سال‌های طولانی بدون تغییر باقی مانده که این امر گواهی بر جذابیت پایدار آن برای مسافران مسلمان است. اندونزی که در سال 2015 در رتبه ششم قرار داشته، با صعود قابل توجه خود توانسته در سال 2019 رتبه نخست را به‌صورت مشترک با مالزی به دست آورد. این کشور پس از نزول مختصر در رتبه‌بندی، امسال مجدداً جایگاه برتر مشترک خود را پس گرفت و جذابیت فوق‌العاده خود را برای مسافران مسلمان به نمایش گذاشت. ترکیه، امارات متحده عربی و عربستان سعودی بی‌وقفه برای سه مکان بعدی (سوم تا پنجم) رقابت می‌کنند و جذابیت ثابت خود را برای مسافران مسلمان نشان می‌دهند. قطر، عمان، اردن و سنگاپور کشورهایی هستند که معمولاً به‌صورت ثابت در بین 10 کشور برتر حضور داشته‌اند. همچنین ایران، مصر و ازبکستان که در سال 2015 به ترتیب در رده‌های چهاردهم، شانزدهم و بیست و هفتم قرار داشته‌اند، صعود قابل‌توجهی کرده‌اند و در سال 2023 به رده‌های هفتم، نهم و سیزدهم رسیده‌اند.
رتبه‌بندی مقاصد سفر مسلمانان (کشورهای غیرعضو در سازمان همکاری اسلامی)
سنگاپور به‌عنوان مهم‌ترین مقصد غیر عضو در سازمان همکاری اسلامی، مرتباً جایگاهی را در رتبه‌های برتر کسب کرده و جذابیت قابل توجهی در بازار جهانی سفر مسلمانان دارد. بریتانیا در طول سال‌های متمادی همواره جایگاه خود را در سه رتبه اول حفظ کرده و جذابیت تزلزل ناپذیر خود را برای گردشگران مسلمان به نمایش گذاشته است. تایوان با شروع از رتبه دهم در سال 2015، صعود چشمگیری را به نمایش گذاشته که نشان‌دهنده برجستگی و موفقیت روزافزون آن در جذب گردشگران مسلمان است. تایلند و هنگ‌کنگ نیز با تأکید بر جذابیت پایدار خود برای جمعیت گردشگران مسلمان، توانسته‌اند جایگاه خود را در بین پنج کشور برتر حفظ کنند. کشورهای ژاپن، فیلیپین، آلمان، آفریقای جنوبی و اسپانیا نیز دیگر مقاصد محبوب مسلمانان برای سفر بوده‌اند.
رتبه‌بندی منطقه‌ای مقاصد سفر مسلمانان
نتایج رتبه‌بندی منطقه‌ای شاخص‌های گردشگری مسلمانان در سال 2023 نشان می‌دهد که ایران به همراه پاکستان با میانگین امتیاز 49، در جایگاه پنجم قرار دارند. در این تحلیل منطقه‌ای کشورهای عربستان سعودی و امارات متحده عربی با میانگین امتیاز 59، رتبه نخست را به خود اختصاص داده‌اند.
جایگاه ایران از نظر شاخص‌های مختلف گردشگری مسلمانان
در زیربخش‌های مختلف مرتبط با شاخص‌های گردشگری مسلمانان، کشورمان ایران توانسته از نظر شاخص‌های محیط‌زیست و خدمات، رتبه پنجم را در میان مقاصد محبوب گردشگری مسلمانان به خود اختصاص دهد. همچنین ایران از نظر شاخص دسترسی در جایگاه دهم قرار گرفته؛ اما از نظر شاخص ارتباطات، رتبه‌ای در میان 10 کشور برتر این بخش ندارد.
ماتریس عملکرد شاخص‌های جهانی سفر مسلمانان
ماتریس عملکرد، یک ابزار تحلیلی راهبردی است که برای ارزیابی عملکرد و پتانسیل مقاصد در بازار سفر مسلمانان طراحی شده است. این ماتریس با ترکیب نمرات شاخص جهانی سفر مسلمانان و نسبت گردشگران مسلمان به مجموع گردشگران، یک نمای کلی از توانایی مقاصد در ارائه خدمات به مسافران مسلمان و موفقیت آن‌ها در جذب این بخش ارائه می‌دهد.
ماتریس عملکرد به چهار رُبع (مقاصد نوظهور، پیشگامان، ظرفیت‌های استفاده نشده و رهبران بالقوه) تقسیم می‌شود که هر یک ترکیبی از امتیازات و نسبت بازدیدکنندگان مسلمان را نشان می‌دهند. این ماتریس به مقاصد این امکان را می‌دهد تا موقعیت فعلی خود را در بازار سفر مسلمانان شناسایی کرده و راهبردهای هدفمندی را برای بهبود و رشد، توسعه دهند.
بخش پیشگامان دارای 23 مقصد است که در پذیرایی از مسافران مسلمان پیشتاز بوده‌اند. این مقاصد 67 میلیون مسلمان را به خود جذب کرده‌اند که حدود 60درصد از کل گردشگران مسلمانان جهان را در سال 2023 تشکیل می‌دهد. ایران با نمره حدود 67 از شاخص جهانی سفر مسلمانان و نمره حدود 87 در زمینه نسبت گردشگران مسلمان به مجموع گردشگران، در زمره کشورهای پیشگام قرار گرفته است.
بخش رهبران بالقوه شامل شش مقصد است که با پیشنهادات و خدمات خود پذیرای حدود 4.5 میلیون مسلمان بوده‌اند (4درصد از گردشگران مسلمانان هستند). بخش مقاصد نوظهور شامل 23 مقصد است که در مراحل اولیه شناخت و رفع نیازهای بازار مسافران مسلمان هستند. این مقاصد نوپا در سال 2023 حدود 15 میلیون مسلمان را جذب کرده‌اند (5/13 درصد از گردشگران مسلمانان هستند). در نهایت، بخش ظرفیت‌های استفاده نشده شامل 85 مقصد است. اگرچه این مقاصد از نظر پتانسیل برای جذب مسافران مسلمان کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما حدود 25 میلیون مسلمان را جذب کرده‌اند (5/22درصد از گردشگران مسلمانان هستند).
جمع‌بندی
گزارش حاضر شاخص‌های جهانی سفر مسلمانان در سال 2023 را بررسی کرده است. این گزارش تلاش کرده تا درک جامعی از صنعت سفر و گردشگری حلال ارائه کند و در همین راستا فعالان این بخش را قادر می‌سازد تا از فرصت‌های بی‌شمار موجود در صنعت گردشگری مسلمانان به شیوه مطلوبی استفاده کنند.
ظرفیت قابل توجه و وسیع بازار گردشگری مسلمانان، اقبال مسافران مسلمان به گردشگری مسئولانه، لزوم استفاده از ابزارهای نوین از جمله هوش مصنوعی برای بهبود تجربه مسافران مسلمان و توجه به مقاصد هدف سفر مسلمانان از جمله نکاتی است که باید برای دست‌یابی به این درک جامع مورد توجه قرار گیرند.
بر اساس آمارهای ارائه شده در این گزارش، ایران از جمله کشورهای در حال صعود و پیشگام در صنعت گردشگری مسلمانان بوده و از رتبه 14 در سال 2015 به رتبه 7 در سال 2023 رسیده است. ایران دارای ظرفیت‌های فراوانی در حوزه گردشگری به‌ویژه گردشگری مسلمان‌پسند است که می‌تواند به نحو مطلوبی شناسایی و مورد استفاده قرار گیرند.
