سال‌هاست مسئولان سعی دارند با بهبود وضعیت اعزام و امکانات زائران ایرانی در عربستان، سفر حج تمتع را توسعه دهند و با مذاکره با طرف سعودی سهمیه ایران را در حج تمتع بالا ببرند. در ۱۰ سال اخیر با نوسان نرخ دلار، هزینه حج واجب نیز فراز و نشیب‌هایی داشته است. البته پس از شیوع کرونا و کاهش زائران خانه خدا سعودی‌ها برای جبران خسارت، هزینه حج را رسماً افزایش دادند.
در سال ۱۴۰۱ پس از پایان کرونا، عربستان مجوز سفر زائران به مکه حج تمتع را صادر کرد، اما هزینه سفر در این سال به یکباره تفاوت چشمگیری با سال های قبل از کرونا داشت. این تفاوتِ نرخ به غیر از مسئله گرانی دلار مربوط به مبلغی میشود که از طرف عربستان به زائران کشورهای مختلف تحمیل شد. مبلغی که شامل افزایش هزینه مالیات بر ارزش افزوده از ۱۰ درصد به ۱۵ درصد و یک مبلغ ۱۱۶۰ دلاری به جهت جبران خسارت مربوط به ایام تشریق بود. هزینه تمتع درسال ۱۴۰۱ با مدیریت سازمان حج و زیارت تا سقف ۴۵ میلیون تومان برآورد شد. درسال ۱۴۰۲ با افزایش نرخ دلار بیشتر شد و تا سقف ۵۰۰۰ دلار افزایش پیدا کرد. به این ترتیب حج ۱۴۰۲ گران‌ترین حج تاریخ اعلام شد.
در مطالعه پیش رو پس از بررسی فراز و نشیب‌های هزینه رفتن به حج تمتع در ایران در سال‌های اخیر، هزینه این سفر در میان برخی کشورهای مسلمان نشین آسیایی و عربی با ایران بر مبنای دو شاخص فاصله تا عربستان و میانگین درآمد سالیانه مقایسه شده است.
هزینه سفر حج تمتع در ۱۰ سال گذشته در ایران
با توجه به گرانی نرخ دلار در سال‌های اخیر، هزینه حج تمتع ۱۴۰۲ رشد قابل توجهی داشته است. چرا که بیشتر هزینه‌های حج، هزینه‌های ارزی است و از اسکان تا حمل و نقل با قیمت دلار یا ریال سعودی محاسبه میشود و همین امر باعث افزایش چشمگیر قیمت سفر حج واجب شده است.
هزینه حج تمتع سال ۱۴۰۱ به طور متوسط ۴۵ میلیون تومان برآورد شد، عربستان نیز به یکباره جهت جبران خسارت ناشی از ایام تشریق یک هزینه هزار و صد و شصت دلاری و پانزده درصد مالیات بر ارزش افزوده به این هزینه اضافه نمود. البته این مبلغ با مدیریت سازمان حج و زیارت تعدیل شد و در نهایت هفت میلیون تومان دیگر به این هزینه اضافه گردید.
در جدول فوق هزینه حج تمتع در ۱۰ سال اخیر در ایران نمایش داده شده است. هزینه حج تمتع در سال‌های قبل نیز بر اساس تفاهم‌نامه حج بین عربستان و ایران برآورد می‌شد و پس از آن دولت اعلام می‌کرد که ارز چند تومانی به عملیات حج اختصاص می‌دهد و در نهایت هزینه نهایی به مشمولان اعلام می‌شد.
هزینه حج تمتع در کشورهای عربی
عوامل گوناگونی از جمله افزایش قیمت ها به خصوص مواد غذایی، افزایش هزینه خدمات الزامی، افزایش مالیات بر ارزش افزوده در عربستان ( از ۵ به ۱۵ درصد) و همچنین افزایش قیمت بلیط هواپیما در جهان باعث شده که هزینه انجام سفر حج امسال بیشتر از سال های دیگر باشد.
در میان برخی از کشورهای عربی این افزایش هزینه میان ۳۰۰ درصد در لبنان تا ۵ درصد در اردن در نوسان است. هر حاجی عربستانی برای شرکت در مراسم حداقل ۲۷۲۸ دلار و حداکثر ۱۴.۷۳۷ دلار پرداخت میکند.
این هزینه برای شهروندان عماراتی نیز از ۲۵ هزار درهم تا ۶۰ هزار درهم است. در قطر نیز هر حاجی برای انجام حج حداقل ۸ هزار و ۷۸۸ و حداکثر ۱۹ هزار دلار پرداخت میکند.
این مبلغ برای کویتی‌ها حداقل ۵ هزار و ۳۷۵ دلار است. یمن نیز هزینه انجام سفر حج را ۳ هزار و ۴۱۶ دلار تعیین کرده است که نسبت به سال ۲۰۱۹، افزایش ۳۰ درصدی را نشان می‌دهد.. در عراق، هزینه سفر هوایی ۴۲۰۰ دلار و هزینه سفر زمینی ۳۴۵۰ دلار است که حدود ۳۰ درصد نسبت به دو سال پیش گران‌تر شده است. فلسطینیان ساکن کرانه باختری نیز برای سفر حج بین ۳۸۰۰ تا ۳۹۰۰ دلار پرداخت میکنند. این مبلغ برای ساکنان نوار غزه ۴ هزار و ۵۰۰ دلار است. فلسطینیان ساکن سرزمین‌های اشغالی نیز برای سفر به حج باید ۸ هزار و ۷۰۰ دلار پرداخت کنند.
هزینه کاروان حج شهروندان سوریه هم ۳۷۰۰ دلار است که نسبت به سال ۲۰۱۹ حدود ۲۳ درصد گران‌تر شده است. در اردن، هزینه سفر حج ۲۸۰۰ تا ۳ هزار دلار است که نسبت به دو سال پیش افزایش ۵ درصدی داشته است.
لبنانی‌ها حداقل ۶ هزار دلار و حداکثر ۱۲ هزار دلار باید بپردازند که نسبت به سال ۲۰۱۹ افزایش ۱۶۰ تا ۳۰۰ درصدی را نشان می‌دهد.
حاجیان مصری برای سفر حج باید ۴۳۰۰ دلار تا ۹۴۰۰ دلار پرداخت کنند که نشان‌دهنده افزایش ۳۰ تا ۴۰ درصدی نسبت به دو سال پیش است . شهروندان لیبی نیز برای حج ۶۵۰۰ دلار پرداخت می‌کردند، اما دولت لیبی اعلام کرد که همه هزینه‌های حج شهروندان خود را متقبل میشود و عملا سفر حج برای شهروندان لیبی رایگان تمام میشود.
این هزینه در سودان نیز ۴۶۰۰ تا ۶۲۰۰ دلار، در تونس ۵۲۰۰ دلار، در الجزایر ۵۸۰۰ دلار، در مراکش ۶۳۰۰ دلار و در موریتانی ۶ هزار دلار است.
مقایسه هزینه سفر حج تمتع در میان برخی از کشورهای مسلمان نشین آسیایی و عربی با توجه به شاخص بعد مسافت
عوامل گوناگونی از جمله افزایش قیمت‌ها به خصوص قیمت مواد غذایی، افزایش هزینه خدمات الزامی، افزایش مالیات بر ارزش افزوده در عربستان (از ۵ درصد به ۱۵ درصد) و همچنین افزایش قیمت بلیت هواپیما در جهان باعث شده که هزینه انجام سفر حج امسال بیشتر از سال‌های دیگر باشد.
در جداول زیر هزینه سفر به حج تمتع در بین برخی از کشورهای عربی و آسیایی با توجه به شاخص بعد مسافت، یعنی میزان دوری و نزدیکی به کشور عربستان که به طور قطع در هزینه مربوط به تهیه بلیط هواپیما برای سفر به کشور عربستان تعیین کننده است مقایسه صورت گرفته است.
همانطور که در جدول فوق مشاهده میشود هزینه های مربوط به سفر حج تمتع در میان کشورهای مسلمان نشینی که کمترین فاصله را هوایی را با کشور عربستان سعودی دارا هستند نشان داده شده است، میانگین هزینه‌های سفر حج عمره در میان این کشورها یعنی کشورهایی که کمتر از هزار کیلومتر با عربستان سعودی فاصله دارند در حدود ۱۹۰۰۰-۲۰۰۰ دلار است.
همچنین هزینه بلیط رفت و برگشت هواپیما از مبدا پایتخت کشورهای فوق به مدینه و از مدینه به پایتخت هریک از این کشورها، با یکدیگر مقایسه شده است (قیمت بلیط رفت و برگشت هواپیما در هر کدام از کشورها بر اساس کمترین قیمت پیشنهادی ذکر شده است)، بر اساس گزارش ارقام موجود در جدول به نظر میرسد، شاخص فاصله مکانی هریک از کشورها تا کشور عربستان تاثیری در تعیین میزان بلیط هواپیما نداشته است. و شاخص های دیگری قیمت بلیط رفت و رفت برگشت از هریک از کشورها را تا کشور مقصد تحت تاثیر قرار می دهد. میانگین هزینه بلیط هواپیما در میان این کشورها در بازه ۶۳۰-۲۲۷ دلار قرار دارد.
همچنین اطلاعات مربوط به هزینه اقامت به همراه هتل برای هریک از کشورها به تفکیک گزارش شده است، بر اساس این گزارش به نظر میرسد بیشترین میانگین قیمت مربوط به دو کشور کویت و عمان، اقامت با هزینه ۶۲۰۰$-۴۱۱۹۵$ و کمترین بازه قیمت مربوط به کشور بحرین با هزینه ۶۵۷۵$-۱۶۰۲۵$ میباشد.
در جدول فوق هزینه سفر به حج تمتع در میان کشورهایی مقایسه شده است که از جهت شاخص بعد مسافت در بازه هزار تا سه هزار کیلومتری از کشور عربستان سعودی واقع شده‌اند. کشور ایران نیز در لیست این کشورها قرار گرفته است. همانطور که در جدول فوق مشاهده میشود؛ میانگین هزینه سفر به حج تمتع در لیست این کشورها در بازه ۱۲۰۰۰- ۳۴۰۰ دلار است. ایران با هزینه ۵۰۰۰ دلار در میان کشورهای لیست فوق به نظر میرسد، در هزینه های مربوط به سفر حج عمره با سایر کشورهایی که از نظر بعد مسافت در مقیاس قابل مقایسه ای قرار گرفته است تفاوت فاحشی ندارد. در میان کشورهای فوق، دولت لیبی به دلیل افزایش قیمت چشمگیر هزینه سفر تمامی هزینه های مربوط به این سفر را جهت بهره برداری مردم کشورش از این سفر معنوی به عهده گرفته است.
در این میان اطلاعات مربوط به هزینه بلیط رفت و برگشت هوابیما نیز به طور جداگانه جمع آوری و مقایسه گردیده است. کشور ایران با مقدار۷۳۵$ در مقایسه با سایر کشورهایی که به لحاظ بعد مسافت در فاصله بالای ۲۰۰۰ کیلومتر نسبت به کشور عربستان قرار گرفته اند در مقایسه با کشورهایی مثل افغانستان، پاکستان در یک حدود قیمت قرار گرفته و این در حالیست که قیمت بلیط در کشورهایی مثل هند و مصر ولبنان در مقایسه با ایران به مقصد کشور عربستان مناسب تر است. در این میان کشور فلسطین با ۱۱۴۰دلار بیشترین هزینه را به خود اختصاص داده است.
همچنین هزینه بلیط رفت و برگشت هواپیما بعلاوه محل اقامت زائرین به تفکیک برای هر کدام از این کشورها بر مبنای کمترین قیمت پیشنهادی گزارش شده است. گزارش موجود در این جدول نیز موید آنست که شاخص مسافت تا کشور عربستان تعیین کننده قیمت بلیط رفت و برگشت از کشورهای فوق نبوده و شاخص های دیگری تعیین کننده هزینه مربوط به بلیط هواپیما می باشد. به عنوان مثال در کشورهایی که تعداد مسلمان بیشتری زندگی میکنند به طور قطع تعداد متقاضیان جهت تشرف به این سفر معنوی بیشتر خواهد بود و بطبع رقابت بیشتری بین شرکت های هواپیمایی جهت جذب متقاضی بیشتر و اعلام هزینه های کمتر شکل خواهد گرفت.
هزینه مربوط بلیط و اقامت و مالیات تقریبا در میان همه کشورهای موجود در جدول که اطلاعاتشان جهت گردآوری موجود بود، در بازه ۶۴۰۰$-۴۱۱۹۸$ به لحاظ هزینه قرار گرفته است. و تفاوت فاحشی با یکدیگر ندارند.
لازم به توضیح است که اطلاعات مربوط به هریک از زیر گروهها شامل پکیج سفر به حج تمتع، بلیط هواپیما، و هزینه اقامت بعلاوه بلیط هواپیما برای هریک از کشورها در یک بازه زمانی ۳۰ روزه و اقامت در دو شهر مکه و مدینه، و پرواز رفت به مقصد مدینه و پرواز برگشت از مقصد مدینه درنظر گرفته شده است.
در جدول فوق، هزینه های سفر به حج تمتع در میان کشورهای مسلمان نشینی نمایش داده شده است که بالای چهار هزار کیلومتر با کشور عربستان سعودی فاصله هوایی دارند. هزینه سفر حج در میان این کشورها به طور میانگین بین ۴۹۹۳-۱۰۵۰۰دلار است.
به روال جداول قبل هزینه های به دست آمده جهت هزینه رفت و برگشت به سفر حج از مقاصد گوناگون که بالای چهار هزار کیلومتر با کشور عربستان فاصله دارند به تفکیک کشورها گزارش شده است. نتایج حاصل از جول فوق نیز نشان می دهد که شاخص بعد مسافت بر در مقایسه با کشورهایی که در این جدول وجود دارند تاثیر معناداری بر هزینه بلیط هواپیما نداشته است و در تعیین هزینه بلیط به طور قطع شاخص های دیگری نیز دخیل است.
البته این نکته قابل ذکر است که هنگام مقایسه این جدول با جدول کشورهایی که کمترین فاصله هوایی با کشور عربستان را دارند یا در بازه هزار تا سه هزار کیلومتر قرار گرفته اند میتوان اختلاف قیمت بلیط هواپیما و تغییر روند افزایشی هزینه های بلیط را مشاهده نمود.
مقایسه هزینه های حج عمره مفرده در کشورهای آسیایی با توجه به شاخص میانگین درآمد سالیانه
هر ساله میلیون‌ها نفر از مسلمانان جهان برای ادای فریضه حج به مکه سفر میکنند، اما هزینه سفر به عربستان شامل پرواز، هتل و اقامت برای مسلمانان برخی کشورها بسیار سنگین است و دولت کشورها که درصد بالایی از جمعیت مسلمان را دارند، معمولا بسته‌های سفر با قیمت ثابت به مردم ارائه می‌دهند تا حتی افرادی با درآمد کم، فرصت حضور در حج را داشته باشند.
برای مسلمانان در مالزی، حج سفری تقریبا ارزان است؛ چرا که متوسط درآمد مردم این کشور بسیار بالاتر از هزینه سفر حج است، اما از سویی دیگر مردم کشوری چون بنگلادش باید چندین سال پول ذخیره کنند تا بتوانند از عهده هزینه‌های حج برآیند.
در نمودار زیر میزان درآمد سالانه مردم چند کشور مسلمان در مقایسه با هزینه حج نشان داده شده است. مردم مالزی با درآمد سالانه خود به راحتی میتوانند به سفر معنوی حج تمتع مشرف شوند، اما مسلمانان بنگلادشی باید درآمد حداقل دو سال خود را برای تشرف به حج کنار بگذارند.
در مصر نیز هزینه سفر حج به طور متوسط بیشتر از درآمد سالیانه است؛ هر شهروند مصری باید حدود ۴ تا ۹هزار دلار صرف سفر حج کند، در حالی که متوسط درآمد آنها در یک سال نزدیک به ۵۵۰۰دلار است.
در مالزی هزینه سفر حج بین ۸ تا ۱۰هزار دلار و متوسط درآمد سالیانه بیش از ۹ هزار دلار است و سفر حج در مقایسه با سایر کشورهای مورد بررسی برای مردم این کشور مناسب‌تر است.
بر اساس اطلاعات ارائه شده از بانک جهانی، در بنگلادش متوسط درآمد سالیانه افراد کمی بیش از ۳۰۰۰ دلار است، اما هزینه حج از مرز ۵ هزار دلار فراتر می‌رود و به همین ترتیب مسلمانان نیجریه و هند نیز برای تشرف به حج حدود ۵۰۰۰ دلار هزینه میکنند، درحالی که درآمد متوسط آنها در یک سال در نیجریه ۴۵۰۰ دلار درسال و در هند ۱۱۰۰۰ دلار است. در پاکستان نیز هزینه سفر به حج به طور میانگین تقریبا بیش از درآمد سالیانه افراد است.
در ایران نیز با احتساب دلار ۳۰۰۰۰ تومانی که در سال ۱۴۰۲ از سوی دولت به زائرین خانه خدا اختصاص داده شد، با افزایش هزینه های مربوط به مالیات و هزینه ۱۰۶۰ دلاری که از سوی عربستان تحمیل گردید هزینه سفر جهت حج تمتع حدود ۵۰۰۰ دلار برآورد گردید. که این هزینه پس از اجرای سفر حج تمتع نیز افزایش قابل ملاحظه ای برای زائران داشته است و هر زائر حدود ۱۸۰ میلیون جهت مشرف شدن به سفر حج واجب متحمل شده است. با توجه به میانگین درآمد هر ایرانی در سال یعنی حدود ۳۳۰۰ دلار، هزینه سفر به خانه خدا هزینه بسیار سنگینی برای هر فرد ایرانی به شمار می آید که با وجود هزینه های گزاف زندگی که بر اثر تورم، افزایش قیمت دلار و میانگین پایین درآمد ماهیانه وجود دارد، منجر به منصرف شدن بسیاری از مردم از این واجب الهی میشود.
کلام آخر
در جمع بندی میتوان اینچنین توضیح داد که؛ همانطور که در سطور بالا توضیح داد شد، هزینه سفر به حج تمتع در سال ۱۴۰۲، ۵۰۰۰ دلار برآورد گردید که این میزان با اختصاص ارز ۳۰۰۰۰ تومانی از طرف دولت به زائرین حدود ۱۵۰ میلیون تومان اعلام شد. که این مبلغ به هنگام نهایی شدن هزینه ها حدود ۱۸۰ میلیون برای هر زائر افزایش پیدا نمود.
اگر بخواهیم هزینه سفر به حج برای کشور ایران را با سایر کشورهای عربی و آسیایی مورد قیاس قرار دهیم، به ناچار باید کشورهای مورد مطالعه را به لحاظ نرخ حج، در چند گروه قرار دهیم. گروه اول کشورهایی که به لحاظ نرخ حج، هزینه ای بسیار بیشتر از کشور ایران در سال ۲۰۲۳ پرداخته اند؛ این کشورها شامل؛ امارات با نرخ ۱۰۸۲۱$، قطر ۱۹۲۲۵-۸۷۸۸$، لبنان ۱۲۰۰۰-۶۰۰۰$، مراکش ۷۶۹۸-۶۳۰۰$، موریتانی ۶۰۰۰$، بحرین ۷۵۵۹$، اندونزی ۶۶۸۲-۵۲۸۶$، بنگلادش ۸۵۵۱-۵۲۸۶$ و مالزی ۱۰۵۰۰-۸۴۰۰$ می باشد.
گروه دوم کشورهایی را شامل میشود که نرخ حج‌شان با کشور ایران به طور تقریبی در یک حدود قرار گرفته است. این کشورها شامل؛ کویت ۷۵۷۸-۵۳۷۵$، عراق ۴۲۰۰-۳۸۰۰$، فلسطین ۸۷۰۰-۳۸۰۰$، مصر ۹۴۰۰-۴۳۰۰$، تونس ۹۸۸۴- ۵۲۰۰$، سودان ۶۲۰۰-۴۶۰۰$، الجزایر ۵۸۵۳$، نیجربه ۴۹۹۳$، هند ۸۰۰۰-۴۹۰۰$، پاکستان ۶۲۳۴-۲۶۰۰$ و نهایتا افغانستان ۴۰۰۰$ دلار میباشد.
و اما گروه سوم، یعنی کشورهایی که به لحاظ نرخ حج هزینه ای بسیار کمتر از کشور ایران در ۲۰۲۳ پرداخته اند، این کشورها شامل؛ عمان ۲۰۰۰$، یمن ۳۴۱۶$، سوریه ۳۷۰۰$، اردن ۳۰۰۰-۲۸۰۰$، و نهایتا لیبی؛ تقبل تمامی هزینه حج توسط دولت می باشد.
اما نکته ای که در خور توجه است و در این یادداشت نیز به آن پرداخته شده است؛ میزان هزینه سفر به حج تمتع برای هر نفر با توجه میانگین درآمد سالیانه مردم ایران است. در حال حاضر میانگین درآمد سالیانه مردم ایران عددی درحدود ۳۳۲۴ دلار است. بدیهی است با توجه به شرایط اقتصادی در ایران یعنی وضعیت تورم در جامعه ایرانی و وضعیت درآمد پایین خانوارهای ایرانی و قیمت سرسام آور و روبه افزایش دلار، برآمدن از عهده چنین هزینه ای جهت تشرف به سفر معنوی حج برای اکثریت خانواده‌های ایرانی بسیار دشوار خواهد بود و اکثر آنها را از پرداختن به این واجب الهی با توجه به عدم استطاعت مالی منصرف خواهد کرد.
همچنین در بخشی از این گزارش هزینه مربوط به بلیط رفت و برگشت هواپیما بین کشور ایران در مقایسه با سایر کشورهایی که در فاصله دوهزار الی سه هزار کیلومتری کشور عربستان قرار گرفته اند گزارش شده است. نتیجه این مقایسه نیز نشان می دهد: کشور ایران با هزینه بلیط ۷۳۵$ با کشورهایی همچون افغانستان و پاکستان برابری میکند اما کشوری همچون هند با وجود بعد مسافت تقریبا یکسان از عربستان در مقایسه با ایران، قیمت های مناسب تری به خود اختصاص داده است. در این میان کشور فلسطین با مقدار ۱۱۴۰$ بیشترین هزینه بلیط را به خود اختصاص داده است.
