آشنایی با فراز و فرودهای صنعت گردشگری در سرزمین اهرام

زمانی که ناپلئون به قصد قطع محور مواصلاتی بریتانیا به هندوستان، به مصر لشکرکشی و آن را فتح‌کرد گمان نمی‌کرد همین حمله، دو قرن بعد این سرزمین را تبدیل به یکی از قطب‌های گردشگری باستانی در آسیا کند. موطن فراعنه و سرزمین اهرام ثلاثه همواره با رمز و رازهای خودش برای مردمان ملل مختلف شرقی و غربی جذاب بوده‌است.  اما شهرهای زیبای مصر همیشه مسیر همواری برای جذب گردشگر به خود را طی نکرده و صنعت گردشگری در مصر با چالش‌هایی همراه بوده‌است.

آغاز گردشگری و سفر به مصر

پیش‌تر به لشکرکشی ناپلئون به مصر با قصد رقابت با بریتانیا اشاره کردیم. برای ناپلئون فتح مصر یا عثمانی تنها ابزار مقابله با بریتانیا بودند. اما این لشکرکشی گسترده ناخواسته منجر به شناسایی مصر و جلب توجه باستان‌شناسان اروپایی به آن شد. ناپلئون هیئتی از دانشمندان و باستان‌شناسان را در این سفر همراه خود کرده بود تا نمایانگر اوج شکوه تمدن غربی باشد. فعالیت‌های این هیئت غربی در مصر به کشف سنگ روزتا و در ادامه تأسیس رشته مصرشناسی شد.

به مرور در قرن نوزدهم باستان‌شناسان بیشتری از اروپا به مصرشناسی گرایش پیدا کردند. با نمایش عجایب مصر‌ باستان در موزه‌های کشورهای اروپایی، مردم هم علاقه ویژه‌ای به این سرزمین نشان می‌دادند. در نهایت مصر به یکی از محبوب‌ترین جاذبه‌های گردشگری اروپایی‌ها در قرن بیستم تبدیل شد.

روند افزایش تعداد گردشگران سالانه مصر تا اوخر دهه نود میلادی با رشد کم‌رمقی به جلو می‌رفت تا اینکه از میانه دهه 2000 میلادی این روند رشدی تصاعدی به خود گرفت که با وجود تمام چالش‌ها تا امروز هم ادامه دارد.

اهمیت گردشگری در کشور مصر

گشت و گذار و سفر به مصر در بین کشورهای عربی و البته آفریقایی سابقه‌ای طولانی دارد. به همین دلیل این صنعت گردشگری مصر به یکی از ارکان مهم اقتصادی این کشور تبدیل شده‌است.

همان‌طور که در نمودار زیر مشاهده می‌کنید در سال 2005 -که همزمان با شروع رشد تصاعدی صنعت گردشگری در مصر بود- درآمد مصر از گردشگری و مسافرت بیش از 15 درصد از کل تولید ناخالص داخلی(GDP) این کشور بوده‌است. هرچند چالش‌هایی چون بهارعربی، تغییرات و ناآرامی‌های سیاسی و شیوع ویروس‌کرونا این سهم را به کمترین میزان خود رسانده‌بود اما از سال 2021 این روند مجددا افزایشی شده‌است.

نمودار بعدی هم مجموع سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی در مصر را نشان می‌دهد و همچنین یک پیش‌بینی از آن در افق 2028 ارائه می‌کند.

صنعت گردشگری همواره تأثیر مستقیم و غیرمستقیم بر اشتغال‌زایی دارد و مصر هم از این قاعده مستثنی نیست. پس از فروکش‌کردن ناآرامی‌های سیاسی مصر در سال 2017، بالأخره از سال 2019 رشد اشتغال مستقیم تولید‌شده به وسیله گردشگری روندی افزایشی می‌یابد که از مهم‌ترین علل آن افزایش تعداد گردشگران مصر در این سالهاست. این روند حتی در سال‌های شیوع ویروس‌کرونا هم کاهش چشمگیری را تجربه نکرده و بعد از آن مجددا رو به افزایش گذاشته‌است.

در نهایت باید به درآمد حاصل از گردشگری در مصر اشاره و روندها را در آن بررسی کنیم. از دهه نود تا اواسط 2000 چندان شاهد تغییری در درآمدها نیستیم اما از سال 2004 این روند رشدی تصاعدی به خود می‌گیرد تا در سال 2010 به اوج خود می‌رسد. سال 2011 برای مصر سال سرنوشت‌سازی در بهار و انقلاب های‌عربی بود اما این انقلاب ناآرامی‌هایی همراه خود آورد که به کاهش تعداد گردشگران مصر و به طبع کاهش درآمد صنعت گردشگری مصر منجر شد.

ناآرامی‌های سیاسی در مصر تا سال 2017 ادامه پیدا می‌کنند که این امر، خود را در همین دو شاخصه مجددا نشان می‌دهند. از سال 2017 ثبات بیشتری بر مصر حاکم می‌شود و تا سال 2019 سرزمین اهرام ثلاثه از افزایش تصاعدی درآمد گردشگری در مصر سود می‌برد. شیوع ویروس کرونا در سال 2020 مجددا سال تلخی را برای صنعت توریسم مصر رقم می‌زند که البته به پایان خوشی در دوران پساکرونا ختم می‌شود.

تأثیر بهار عربی و ناآرامی‌های داخلی بر گردشگری مصر

سال 2011 برای بسیاری از کشورهای‌مسلمان عربی سالی سرنوشت‌ساز و مهم بود. اعتراضات طولانی مردم برای اصلاحات‌سیاسی و اجتماعی در کشورهایشان شدت می‌گرفت اما تغییر چندانی حاصل نمی‌شد. تا اینکه شعارهای‌ مردم از «اصلاح النظام» رو به «اسقاط النظام» آورد و این به معنای حرکت به سمت انقلاب بود. در این شرایط تنها جرقه‌ای برای انفجار این انبار باروت کفایت می‌کرد و این جرقه زده شد. دو کشور مصر و لیبی در رأس اعتراضات بودند و نتیجه‌ی آن سرنگونی دو حاکم خودکامه این دو کشور یعنی حسنی مبارک و معمر قذافی بود.

ناپایداری‌های سیاسی و اجتماعی در منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) بر بسیاری از شاخص‌های اقتصادی تأثیر منفی گذاشت که از جمله مهم‌ترین آن‌ها گردشگری خارجی بود. گردشگران تمایل ندارند کشور خود را به مقصد کشوری ترک کنند که در آن امنیت نیست.

همان طور که در نمودار زیر مشاهده می‌شود مصر، لبنان، تونس و مراکش بیشترین افت تعداد گردشگر و درآمد حاصل از توریسم را در سال 2011 به نسبت پیشاانقلاب داشته‌اند. همچنین هرقدر شمار گردشگران خارجی منطقه منا افت می‌کرد، در کشورهای‌ خلیج‌فارس همچون عربستان‌، قطر و امارات تعداد توریست و درآمد گردشگری به شدت افزایش پیدا‌کرده‌است.

در نمودار زیر مقایسه بین ملیت گردشگران خارجی مصر در سال قبل از بهار عربی و بعد از آن انجام شده است. بیشترین سهم را در توریست‌ها، اروپایی‌ها و بعد عرب‌ها داشتند اما این آمار به افت شدیدی روبرو شده‌که البته بیشترین سقوط مربوط به تعداد گردشگران آمریکایی در مصر بوده‌است.

تأثیر کاهش گردشگری در مصر در سال انقلاب را می‌توان در سه شاخصه اقتصادی سنجید:

1. هزینه کرد گردشگران (هزینه‌کرد گردشگران در امور تفریحی و تجاری به استثنای امور آموزشی)
2. سهم گردشگری در تولید ناخالص داخلی
3. و سهم گردشگری در اشتغال‌زایی

هزینه‌کرد وریست‌های خارجی در مصر (visitor exports) در سال 2010 به نسبت سال گذشته 6.9 درصد رشد داشته اما در سال انقلاب با سقوطی 27 درصدی همراه بوده است هرچند با پایدارتر‌شدن اوضاع این شاخص روندی با رشد ملایم به خود گرفته‌است. این روند افزایش-کاهش شدید-افزایش ملایم در دو شاخصه دیگر هم قابل‌مشاهده است.

بعد از بهار عربی، ناآرامی‌ها در مصر ادامه یافت و این کشور مجددا شاهد تغییر رژیم و حاکمیت سیاسی بود. این ناپایداری‌ها چندین سال در سرزمین فراعنه ادامه یافت تا اینکه از سال 2017 آرام آرام شاهد ثبات و پایداری سیاسی در این کشور بودیم و به طبع آن آمار گردشگران در مصر و شاخص اقتصادی مربوط به بازدید از جاذبه های گردشگری مصر افزایش پیدا‌کرد.

تاثیر شیوع ویروس کرونا بر صنعت گردشگری مصر

در ابتدای سال 2020 جهان درگیر شیوع ویروس کرونا شد و قرنطینه خانگی در بیشتر کشورها آغاز گشت. طبعا یکی از صنعت‌هایی که بیشترین لطمه را به دلیل محدودیت‎های تردد بین‌المللی دید صنعت گردشگری بود. در این بین جاذبه گردشگری مصر هم از این آفت در امان نماند.

سال 2019 برای سرزمین فراعنه سالی پربار در زمینه‌ی بازدید از جاهای گردشگری مصر بود. در این سال با 13 میلیون گردشگر و حدود 13 میلیارد دلار درآمد حاصل از توریسم، رکورد جدیدی برای این کشور در زمینه گردشگری ثبت شد.

در اولین سال شیوع ویروس کرونا اما این آمار با هفتاد درصد کاهش مواجه شد و تنها 3.5 میلیون گردشگر به این کشور سفر کردند و درآمد آن هم به 4 میلیارد دلار سقوط کرد. کاهش محدویت‌های کرونایی در کنار سیاست‌های جذب گردشگر مصر این سقوط را در عرض سه سال جبران کرد به‌گونه‌ای که در نیمه‌ی ابتدایی سال 2023 بیش از هفت میلیون توریست از مکان های گردشگری مصر بازدید کرده اند. پیش‌بینی می‌شود که این رقم به عدد رکوردشکن 15 میلیون در پایان سال برسد.

آینده صنعت توریسم در مصر

با توجه به جهش بزرگ صنعت گردشگری در دو سال پساکرونا، مصر در زمینه‌ی جذب گردشگر نه تنها به بهترین زمان قبل از کرونا رسیده بلکه حتی رکوردهای خود را بهبود بخشیده و این جبران زیان می‌تواند مصر را مجددا به ریل توسعه گردشگری بازگرداند.

این کشور برنامه دارد تا این روند صعودی جذب گردشگر را با استراتژی‌های جدید خود هر ساله 25 تا 30 درصد افزایش دهد و تا افق 2028 به رقم 30 میلیون گردشگر برسد. برای نیل به این هدف حاکمیت مصر سیاست‌های جذب مختلفی را دنبال کرده‌است: جذب 20 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری برای گردشگری، افزایش ظرفیت هتل‌ها از 215 هزار به 500 هزار اتاق، تعدیل و آزادسازی فرآیند ویزادهی به بسیاری از کشورها، بهبود سازه و خدمت‌دهی موزه‌های تاریخی، بازگشایی بزرگ‌ترین موزه این کشور بعد از ده سال، توسعه سیستم بلیط دهی جاذبه های گردشگری مصر بصورت الکترونیک، گسترش ناوگان هوایی این کشور به منظور حمل و نقل سریع و بهتر گردشگران و… .

در جدول زیر آماری از تعداد شب های اقامت گردشگران در مصر در سال‌های اخیر و همچنین پیش‌بینی برای افق 2025 و در کنار آن افزایش احتمالی، ذکر شده است. طبق این پیش بینی اقتصادی تا سال 2025، سی و پنج میلیارد دلار سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی مصر خواهد بود. همچنین پیش‌بینی می‌شود تا افق 2028 که همان سال هدف برنامه‌ریزی برای مصر است، با یک شیب صعودی ملایم 2.2 میلیون شغل از راه گردشگری ایجاد خواهد شد و با سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی مصر شیبی صعودی‌تر تا همان سال به رقم بی سابقه 45.6 میلیارد دلار برسد.

چالش‌های بی‌پایان صنعت گردشگری مصر

صنعت گردشگری همانند هر صنعت دیگری چالش‌ها و فراز و فرودهای مخصوص به خود را دارد اما هنر در نادیده‌گرفتن یا ناله‌کردن از این مشکلات نیست بلکه در منطقی دیدن آنها و ایجاد فرصت از دل تهدید‌هاست. فراز و نشیب‌های گردشگری در سرزمین باستانی مصر از بهترین پرونده‌ها برای بررسی این مقوله است. گردشگری در کشور مصر را یکبار انقلاب‌های عربی تهدید می‌کند، بار دیگر ناآرامی‌های داخلی، نوبت به کرونا هم می‌رسد و در نهایت چالش منطقه‌ای نبرد اسرائیل و فلسطین. هما‌ن‌طور که بررسی شد این چالش‌ها انتها ندارند و تقریبا همیشه تاثیر منفی خود را می‌گذارند اما این سیاست‌گذار هوشمند است که باید با بهره‌گیری از تجارب آزموده شده از دل این دریای پرآشوب ماهی مقصود خود را صید کند.

منابع

https://www.statista.com/statistics/971622/egypt-tourism-expenditure/

https://www.statista.com/statistics/1010339/direct-contribution-travel-tourism-employment-egypt/

https://www.statista.com/statistics/1317338/contribution-of-travel-and-tourism-to-gdp-in-egypt/

https://www.ceicdata.com/en/indicator/egypt/visitor-arrivals

https://www.worlddata.info/africa/egypt/tourism.php

https://www.statista.com/statistics/1010324/egypt-real-contribution-travel-tourism-gdp-egypt/

https://en.wikipedia.org/wiki/French_campaign_in_Egypt_and_Syria

https://www.africanews.com/2023/08/16/egypt-tourist-arrivals-surge-as-industry-shakes-off-pandemic-fall//

https://english.ahram.org.eg/News/502006.aspx

https://www.thenationalnews.com/business/economy/2023/01/17/egypt-seeking-to-attract-30-million-tourists-by-2028/