تا چندی پیش نظریه‌پردازان از پایان دوران درگیری نظامی سخن می‌راندند و واژه جنگ را به ساحت فرهنگ آن هم با ابزاری به نام رسانه سراسری محدود می‌کردند. اما جنگ روسیه و اوکراین و پس از آن رژیم صهیونیستی و فلسطین ، خط بطلانی بر همۀ این فرضیه‌ها کشید. دیدیم که انواع رسانه نه‌فقط ابزار فرهنگی است بلکه در مواقع لزوم می‌تواند بازوی نظامی هم باشد. طی هر دو جنگ، رویکرد متفاوت رسانه ها در سرایش روایت‌ها و انتشار خبر ، به‌خوبی نشان می‌داد چگونه با کنترل جریان های انتقال اطلاعات ، می‌توان راه راحتی برای تجاوز نظامی به یک کشور هموار کرد.
در این یادداشت می‌‌خواهیم با نگاه آماری، به مقایسه سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان بزرگترین پایگاه رسانه ای ایران با دو شبکه BBC بی بی سی و الجزیره بپردازیم تا وضعیت و عملکرد آن‌ها را به‌عنوان بازیگران عرصه جهانی بسنجیم.
بودجه صدا و سیما
بررسی بودجه فرهنگ دستگاه های دولتی ایران نشان می‌دهد بودجه صدا و سیما ۱۴۰۲ با اختلاف زیادی در صدر همۀ نهادهای فرهنگی قرار داشته است. به این معنا که سازوکار مالی سازمان صداسیما تا حد زیادی متکی بر حمایت دولت است. سهم صداوسیما در سال ۱۴۰۲ ، ۷ هزار و ۹۳۸ میلیارد تومان در نظر گرفته شده که نسبت به سال قبل بیش از ۴۲ درصد افزایش داشته است. بودجه صدا و سیما در ۱۴۰۱ برابر بوده با ۵ هزار و ۲۸۹ میلیارد و رقم بودجه صدا و سیما ۱۴۰۰ ، ۲ هزار و ۶۱۹ میلیارد تومان بوده است (خبرگزاری تسنیم، ۱۴۰۱).
از تعداد کارمندان صدا و سیما ، هیچ آمار رسمی در دست نیست. اما برخی منابع این عدد را بین ۳۵ تا ۵۰ هزار نفر عنوان کرده‌اند. اگر تعداد کارکنان صداسیمای ایران را ۴۲ هزار نفر یعنی رقمی بین بیشترین و کم‌ترین تعداد عنوان‌شده در نظر بگیریم، باز هم نشان از فربه‌بودن این سازمان دارد.
تعداد شبکه های صدا سیمای جمهوری اسلامی
البته فعالیت های این سازمان از نظر کمیت قابل توجه است. سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی در بخش سیما ۲۰ شبکه سراسری ، ۲۰ شبکه برون مرزی ، ۳۰ شبکه استانی ، ۴ شبکه محلی دارد. در بخش صدا نیز ۱۸ شبکه سراسری صدا ، ۶ شبکه برون مرزی رادیویی ، ۴۲ شبکه رادیو استانی و محلی دارد. اما کیفیت و بهره‌وری این سازمان شلوغ با چنین بودجه کلان فرهنگی در چه سطحی است؟
تعداد مخاطبان صدا و سیما
صداوسیمای ایران در سال‌های اخیر هیچ آمار شفافی از تعداد مخاطبان خود ارائه نداده است. اما در آخرین گزارشی که مرکز تحقیقات صدا و سیما از نتایج نظرسنجی درباره ویژه برنامه‌های دهه اول محرم ۱۴۰۲ منتشر کرده است. برنامه « حسینیه معلی » از شبکه سه سیما با ۳۰.۶ درصد بیننده ، پرمخاطب ترین برنامه تلویزیون معرفی شده است. بعد از آن « مرثیه‌خوانی حاج‌محمود کریمی » با ۱۰.۷ درصد قرار داشته است (روزنامۀ فرهیختگان، ۱۴۰۲).
بر اساس نظرسنجی صدا و سیما در گزارش دیگری که اداره کل روابط عمومی صداوسیما منتشر کرده، مجموعه « بازپرس » از شبکه یک ۲۲.۵ درصد ، « عشق کوفی » از شبکه سه ۱۳.۴ درصد و تکرار سریال « گاندو ۲» از شبکه آی‌فیلم ۱۱.۱ درصد مخاطب داشته است (ایسنا، ۱۴۰۲). گرچه این آمارها و نحوه محاسبه تعداد بیننده تلویزیون سرشار از ابهام و تناقض است و آمارهای غیررسمی حکایت از کاهش بینندگان صدا و سیما دارد. با فرض بر درست بودن ارقام اعلام‌شده می‌توان عملکرد صدا و سیما در ایران را در سنجۀ قیاس با رسانه های رقیب قرار داد.
تعداد مخاطبان بی بی سی BBC
بر این اساس، بی‌بی‌سی با ۳۱.۸ در صدر همۀ برودکست‌های بریتانیا قرار دارد. بعد از آن آی‌تی و کانال ۴ به‌ترتیب با ۲۱.۶ و ۱۰.۲ درصد قرار دارند.
همانطور که می‌بینیم بی بی سی وان در سال مالی منتهی به ۳۱ مارس ۲۰۲۳ بیشترین دسترسی هفتگی را میان سرویس‌های تلویزیونی بی‌بی‌سی داشته است. نکتۀ قابل توجه در نمودار این است که همۀ کانال‌های رتبه‌بندی طی شش سال گذشته با یک روند نزولی کاهش مخاطب را تجربه کرده‌اند. به‌طور مثال مخاطبان شبکه محبوب بی‌بی‌سی وان از ۷۱.۸ درصد در سال ۲۰۱۵ به ۵۵ درصد در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است. مخاطبان بی بی سی تو نیز از ۴۶ درصد در سال ۲۰۱۵ به ۳۴ درصد در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است.
بر این اساس می‌توان تصدیق کرد که ریزش مخاطبان صدا و سیما در سال‌های اخیر تنها مختص صداوسیمای جمهوری اسلامی نیست. بلکه این یک پدیده بین‌المللی برای همه برودکست ها در جهان است که می‌تواند برخاسته از گسترش رسانه های اجتماعی باشد. با وجود این، سرویس جهانی بی بی سی BBC ، تعداد دسترسی هفتگی خود را ۳۶۵ میلیون نفر در دنیا اعلام کرده است. همۀ آمارها نشان از آن دارد که علی‌رغم کاهش آمار بینندگان سرویس پخش بریتانیایی بی بی سی ، این شبکه جهانی توانسته همچنان مرجعیت خود را نه‌فقط در بریتانیا بلکه در سطح جهان حفظ کند.
تاریخچه بی بی سی BBC
قدیمی‌ترین سازمان رسانه ای در سراسر جهان بی بی سی BBC است که سال ۱۹۲۲ تأسیس شد. سرویس جهانی بی بی سی اخبار را به بیش از ۴۰ زبان از طریق تلویزیون ، رادیو و خدمات عمومی ارائه می‌کند. این سرویس خبر در بخش تلوزیونی ۸ شبکه سراسری ، ۸ شبکه منطقه‌ای ، ۱۲ شبکه محلی ، ۷ شبکه UKTV و ۱۴ شبکه بین‌المللی دارد. همچنین در بخش رادیویی بی بی سی BBC ، ۱۳ ایستگاه ملی ، ۹ ایستگاه منطقه‌ای و ۴ ایستگاه محلی فعالیت دارد. این میزان فعالیت با بالاترین بهره‌وری، در حالی است که تعداد کارمندان بی بی سی تنها ۲۱ هزار نفر یعنی نصف تعداد کارمندان صداسیمای کشور ایران است.
درآمدها و بودجه بی‌بی‌سی
وضعیت این سرویس پخش کننده بریتانیایی از نظر سازوکار مالی نیز قابل تأمل است. بیش از ۷۰ درصد هزینه‌های بی بی سی از طریق فروش مجوز تماشای تلویزیون ( TV License ) تأمین می‌شود. این کارمزد سالانه تماشای بی بی سی ، اکنون ۱۵۹ پوند به ازای هر کاربر است که برای سال ۲۰۲۴ به ۱۶۹.۵۰ پوند افزایش خواهد یافت. در سال مالی منتهی به ۲۰۲۳ در آمد BBC بی‌بی‌سی ۵ میلیارد و ۷۲۵ میلیون پوند بوده که از این میزان حدود ۳ میلیارد و ۷۰۰ میلیون پوند به درآمد حاصل از پرداخت مجوز توسط خانوارهای بریتانیا نسبت داده شده است.
علاوه بر این، کسب درآمد بی‌بی‌سی جریان‌های دیگری هم دارد. بخشی از درآمدش از طریق شرکت های زیرمجموعه به دست می‌آید که شامل فعالیت‌های تجاری مانند پخش تبلیغات در بی بی سی ، فروش برنامه‌ها و خدمات شبکه بی‌بی‌سی است. گفتنی است سرویس جهانی بی‌بی‌سی طبق منشور اولیۀ خود، فعالیت‌های پخش خدمات عمومی (PSB) را از فعالیت‌های تجاری تفکیک کرده و درآمد PSB صرفا از طریق فروش حق اشتراک بی بی سی حاصل می‌شود. نمودار زیر میزان درآمد سالانه BBC در سال‌های ۲۰۱۰- ۲۰۲۳ بر اساس منبع درآمد نشان می‌دهد. همانطور که می‌بینیم طی چهارده سال گذشته حدود سه‌چهارم درآمد بی‌بی‌سی در هر سال ، حاصل فروش مجوز بوده است.
گرچه مجموع درآمد بی بی سی در این سال ۳۹۵ میلیون پوند افزایش یافته اما هزینه‌های آن نیز به میزان چشم‌گیری افزایش یافته است. به‌طوریکه در سال ۲۰۲۲- ۲۰۲۳ کسری عملیاتی ۲۲۰ میلیون پوندی وجود داشت. این کسری اغلب در سال‌هایی رخ می‌دهد که رویدادهای تلویزیونی بزرگ مثل بازی‌های المپیک تابستانی و جام‌جهانی فوتبال وجود دارد. افزایش تورم نیز بر افزایش هزینه‌های انرژی و کارکنان تأثیرگذار بوده است. سرویس پخش کننده بی بی سی در این سال ۱.۳ میلیارد پوند برای کانال های تلویزیونی BBC ، ۴۹۸ میلیون پوند برای رادیو و ۲۳۴ میلیون پوند برای BBC online بی‌بی‌سی‌آنلاین هزینه کرده است. در مجموع هزینه‌های گروه PSB با چهار درصد افزایش به حدود ۳ میلیارد پوند رسیده است. در گزارش عملکرد بی بی سی ، این افزایش هزینه به دلیل پوشش رویدادهای بزرگ ورزشی و مراسم تشییع جنازه ملکه الیزابت دوم عنوان شده است.
حمایت های نقدی و غیرنقدی جهانی از BBC
با اینکه گزارش‌های موجود نشان از یک مکانیسم مالی مستقل و مبتنی بر فروش مجوز دارد، اما نمی‌توان حمایت‌های جهانی گسترده از بی‌بی‌سی را نادیده گرفت. طبق اعلام خود بی‌بی‌سی، این سرویس مورد حمایت‌های نقدی و غیرنقدی دولت‌های ملی ، سازمان ملل متحد و سایر سازمان‌های بین‌المللی ، بنیادها، شرکای تجاری و افراد حقیقی قرار دارد. دفتر امور خارجه ، مشترک‌المنافع و توسعه بریتانیا ، چندین آژانس سازمان ملل متحد ، بنیاد بیل گیتس ، آژانس همکاری توسعه بین‌المللی ، آژانس همکاری توسعه سوئد ، امور جهانی کانادا از جمله حامیان بزرگ بی بی سی هستند. برای مثال در سال ۲۰۲۱ «FCDO» با شروع جنگ روسیه- اکراین ۸ میلیون پوند با ادعای کمک به حفظ ارزش‌های دموکراتیک جهانی از طریق گزارش‌های خبری بی‌طرف و مقابله با اطلاعات نادرست به BBC اهدا کرده است.
شبکه الجزیره بزرگترین رسانه عربی
هنوز برای قضاوت زود است. پیش از آنکه بخواهیم موفقیت های بی بی سی را در ساده‌انگارانه‌ترین شکل ممکن، صرفا به حمایت‌های جهانی نسبت بدهیم، بد نیست نگاهی هم به بزرگترین رسانه عربی یعنی شبکه الجزیره داشته باشیم. شبکه‌ای که نه‌فقط میان عرب‌ها بلکه میان انگلیسی‌زبان‌ها نیز مخاطبان بسیاری دارد. الجزیره برخلاف BBC که گزارش‌های مالی شفافی دارد، هرگز درمورد بودجه و درآمدهای مالی شبکه الجزیره اطلاعاتی ارائه نمی‌دهد. ولی مبرهن است که این رسانه کاملا تحت حمایت دولت قطر است. بر این اساس می‌توان گفت سازوکار مالی الجزیره تا حد زیادی شبیه به صداوسیمای جمهوری اسلامی است.
رسانه عرب زبان الجزیره که در سال ۱۹۹۶ تأسیس شد، ظرف پنج سال توانست به پربیننده ترین شبکه تلویزیونی عربی برای اخبار تبدیل شود. بعد از ده سال توانست، انتخاب اول یا دوم برای سه‌چهارم اعراب به‌عنوان منبع خبری شود. در سال ۲۰۲۳ الجزیره انگلیسی برای هفتمین سال متوالی، به‌عنوان بهترین پخش‌کننده سال از سوی جشنواره فیلم و تلویزیون نیویورک انتخاب شد. در این سال همچنین الجزیره بالکان به‌عنوان بهترین وب‌سایت خبری منطقه‌ای انتخاب شد. این فقط گوشه‌ای از جوایزی است که شبکه الجزیره تا کنون به نام خود ثبت کرده است.
عملکرد شبکه عربی الجزیره
در مورد استقلال محتوایی الجزیره از سایر دولت‌های جهان و البته میزان تأثیرگذاری آن، همین بس که بدانیم که در سال ۲۰۱۷ و در جریان بحران دیپلماتیک قطر، چندین کشور ازجمله عربستان، امارات، بحرین و مصر روابط خود را با قطر قطع کردند. یکی از خواسته‌های این کشورها تعطیلی الجزیره بود! در واقع وجه تمایز فعالیت های الجزیره قطر ، تعهد آن به گزارش‌های منطقه‌ای به‌ویژه در غرب آسیا است. خبرگزاری الجریزه همواره به کمک خبرنگاران خود در سراسر جهان، تلاش می‌کند رویدادها و موضوعاتی را که ممکن است از سوی رسانههای غرب‌محور نادیده گرفته شود، پوشش بدهد. علاوه بر این، با افشای مواردی از فساد و نقض حقوق بشر توانسته جایگاه خود را در روزنامه‌نگاری تحقیقی تثبیت کند. یک نمونۀ آن اسناد محرمانه‌ای است که در سال ۲۰۱۱ از مذاکرات تشکیلات فتح در رام‌الله با رژیم صهیونیستی منتشر کرد. این اسناد توطئه‌های رام‌الله از طریق هماهنگی امنیتی با رژیم صهیونیستی و تجاوزهای اسراییل علیه ساکنان نوار غزه را آشکار کرد. این موارد نشان از تعهد رسانه عربی الجزیره به افشای حقیقت دارد.
شبکه خبری عرب زبان الجزیره اکنون پنج کانال تلویزیونی ازجمله الجزیره عربی ، الجزیره انگلیسی ، الجزیره بالکان ، الجزیره مبشر و مستندالجزیره را به همراه سایت اینترنتی مجزا برای هرکدام هدایت می‌کند. علاوه‌بر آن، پنج نهاد تحت‌نظر این شبکه فعالیت می‌کنند؛ از جمله AJ+ (ناشر رسانههای اجتماعی)، پادکست‌های الجزیره (شبکۀ پادکست)، درسته (کانال خبری آنلاین)، مرکز آموزشی الجزیره و مرکز مطالعات الجزیره. تعداد کارمندان شبکه الجزیره تنها ۳ هزار نفر اعلام شده است.
علت محبوبیت شبکه های الجزیره و بی بی سی از نگاه مخاطبان
حال که بر میزان گستردگی تعداد مخاطبان بی بی سی BBC و الجزیره واقف شدیم، بیایید ارزیابی مخاطبان را از فعالیت‌های این دو شبکه بررسی کنیم. نمودار زیر ۷ شبکه خبری منتخب در بریتانیا را در سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که نام بی‌بی‌سی و الجزیره هم میان آن‌ها دیده می‌شود.
حال که بر میزان گستردگی مخاطبان بی‌بی‌سی و الجزیره واقف شدیم، بیایید ارزیابی مخاطبان را از فعالیت‌های این دو شبکه بررسی کنیم. نمودار بالا ۷ شبکۀ خبری منتخب در بریتانیا را در سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که نام بی‌بی‌سی و الجزیره هم میان آن‌ها دیده می‌شود.
طبق نمودار، ارزیابی مخاطبان از بی‌بی‌سی به این شرح است: ۷۸ درصد کیفیت بالایی دارد، ۷۷ درصد به من کمک می‌کند تا بفهمم در جهان چه می‌گذرد، ۷۵ درصد برای من شخصا مهم است، ۷۲ درصد دقیق است، ۷۱ درصد قابل اعتماد است، ۶۳ درصد طیف وسیعی از نظرات را ارئه می‌دهد، ۶۲ درصد دارای عمق تحلیل و محتوایی است که در جای دیگری در دسترس نیست، ۵۹ درصد به من کمک می‌کند تصمیمم را بگیرم، ۵۸ درصد بی‌طرف است.
ارزیابی مخاطبان از الجزیره به این شرح است: ۷۸ درصد به من کمک می‌کند تا بفهمم در جهان چه می‌گذرد، ۷۸ درصد کیفیت بالایی دارد، ۷۵ درصد دارای عمق تحلیل و محتوایی است که در جای دیگری در دسترس نیست، ۷۱ درصد دقیق است، ۷۰ درصد طیف وسیعی از نظرات را ارائه می‌دهد، ۶۹ درصد قابل اعتماد است، ۶۹ درصد بی‌طرف است، ۶۸ درصد به من کمک می‌کند تصمیمم را بگیرم، ۶۳ درصد شخصا برای من مهم است.
فارغ از آنکه چقدر ارزیابی مخاطبان با نظرات کارشناسی مطابقت دارد، می‌توانیم به سنجه‌های مخاطب برای دنبال کردن یک رسانۀ خبری پی ببریم.
کلام آخر
با دست داشتن به آمارهای ارائه شده در این یادداشت، چند نکته قابل طرح است. با بررسی گزارش‌های مالی شفاف، دقیق و پرجزئیاتی که از بی‌بی‌سی موجود است، می‌توان آن را یک رسانۀ مستقل دانست که عمدۀ هزینه‌هایش از طریق فروش مجوز تأمین می‌شود. این استقلال مالی حتی اگر در عمل نتوانسته باشد از بی‌بی‌سی یک رسانۀ بی‌طرف بسازد، لااقل در اذهان جهان چنین تصویری از آن ساخته است. حال آنکه الجزیره و صداوسیما رسانههای دولتی محسوب می‌شوند. تفاوت صداوسیما و الجزیره در اینجاست که صداوسیما به‌جهت وابستگی مالی، تبدیل به تریبون دولت شده و گستردگی دیدگاههای ارائه‌شده در آن به حداقل ممکن رسیده است. حال آنکه الجزیره توانسته هیئت خود را به‌عنوان یک رسانۀ جهانی حفظ کند. تا جایی که در مانیفست خود صراحتا بنویسد که یک رسانۀ آزاد است و قرار نیست منعکس‌کنندۀ دیدگاههای دولت قطر باشد.
از نظر تعداد کارمندان نیز صداوسیمای ایران نه سازمانی بزرگ بلکه یک نهاد متورم محسوب می‌شود. چراکه با حداقل بهره‌وری، دو برابر کهن‌ترین شرکت رسانه‌ای جهان (بی‌بی‌سی) و چهارده برابر بزرگترین شرکت رسانه‌ای عرب (الجزیره) کارمند دارد. اگر در توجیه به‌کارگیری این میزان کارمند، تعداد شبکه‌های آن مطرح می‌شود، باید گفت رسانه‌ای که پربیننده‌ترین برنامۀ محبوب‌ترین شبکۀ آن، طبق اعلام خود سازمان در بهترین حالت ۳۰ درصد مخاطب دارد، چه اصراری بر گرداندن بیش از صد شبکه دارد؟ این در حالی است که الجزیره به‌عنوان یکی از پرمخاطب‌ترین رسانههای خبری در سراسر جهان، تنها پنج کانال تلویزیونی دارد.
همچنین با بررسی تعداد مخاطبان بی‌بی‌سی دریافتیم که حتی محبوب‌ترین کانال بی‌بی‌سی (بی‌بی‌سی ۱) نیز طی سال‌های اخیر با کاهش مخاطب مواجه بوده است. با این حال همچنان توانسته با دسترسی ۳۶۵ نفر در هفته مرجعیت خود را همچنان در سطح جهان حفظ کند. در مقابل، مسئولان صداوسیمای ایران در عین حال که از ارائۀ گزارش درمورد تعداد مخاطبان خود طفره می‌روند، ریزش مخاطبان خود را انکار می‌کنند.
در نهایت بررسی وضعیت شبکۀ الجزیره همۀ نظریه‌هایی که مسئولان صداوسیما در توجیه وضعیت سازمان بیان می‌کنند را زیرسوال می‌برد. شاید حمایت‌های جهانی از بی‌بی‌سی توانسته باشد به رشد او کمک کند اما فقدان این کمک‌ها برای الجزیره ابدا رکودی به‌دنبال نداشته است. الجزیره تنها با ۵ شبکۀ تلویزیونی و ۳ هزار کارمند، آن هم با وجود استقلال مالی و محتوایی از دولت‌های دیگر، در کوتاه‌ترین زمان ممکن توانسته تبدیل به یک مرجع جهانی شود. درحالیکه صداوسیمای ایران با بیشترین تعداد شبکه و کارمند نسبت به بی‌بی‌سی و الجزیره و سنگین‌ترین بودجه نسبت به سایر نهادهای فرهنگی داخلی هنوز حتی ملی بودن آن محل تردید است.
