سوپرفن‌ها؛ ناجیان صنعت موسیقی در دوران هوش مصنوعی

تصور کنید هوش مصنوعی با یک دستور ساده یک قطعه موسیقی شنیدنی برای شما بسازد و آن را در وب‌سایتی که خودش طراحی کرده بارگذاری کند و در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک بگذارد و به گوش هزاران مخاطب برساند. حتی فراتر از آن، نماهنگ یا موزیک‌ویدئوی آن را هم بسازد و پخش کند. اینگونه شما بدون اینکه کمترین دانشی درباره موسیقی یا نوازندگی داشته باشید با استفاده از هوش مصنوعی در موسیقی کل این صنعت و دست‌اندرکارانش را از آهنگساز و ترانه‌سرا گرفته تا نوازنده و صدابردار و سرانجام یک شرکت تولید موسیقی دور زده‌اید. حالا تصور کنید همه افراد جامعه بتوانند با این ترفند هوش مصنوعی قطعه یا آلبوم موسیقی خودشان را داشته باشند؛ وضعیت بغرنجی خواهد بود!

شرکت‌های بزرگ موسیقی برای رهایی از این شرایط نابسمان که در کمینشان نشسته دست به دامان سوپرفن‌ها یا طرفداران دو آتیشه موسیقی شده‌اند. در این نوشتار، نقش این هواداران دو آتشه را در موفقیت هنرمندان موسیقی بررسی می‌کنیم. سپس به ظرفیت آن‌ها برای توسعه اقتصاد صنعت موسیقی ایران می‌پردازیم. گسترش سرویس‌های پخش آنلاین موسیقی و ایجاد سازوکارهایی برای افزایش اجراهای زنده از اقداماتی می‌تواند باشد که با اتکا به طرفداران دو آتشه به تقویت صنعت موسیقی ایران منجر شود.

حامیان صنعت فرهنگ در دوران مدرن

در دوران پیشامدرن، اشراف و ثروتمندان نقش اصلی را در حمایت از هنرمندان و شاعران ایفا می‌کردند. آثار هنری در نسخه‌های محدود تنها در دسترس طبقه اشراف و ثروتمندان جامعه بود. باید شانس یار مردم عامی می‌بود تا از تماشای شاهکارهای هنرهای تجسمی در آثار باشکوه معماری عمومی مانند اماکن مذهبی لذت ببرند. در دوره مدرن، صنعت فرهنگ امکان توزیع گسترده محصولات فرهنگی از طریق رسانه های نوین مانند نشریات ، عکس ، رادیو ، سینما و تلویزیون و غیره را فراهم کرد و آثار فرهنگی و هنری در دسترس عموم قرار گرفت.

صنعتی شدن فرهنگ ، اقتصاد فرهنگ را پدید آورد که مخاطبانش به جای طبقه ثروتمند، عامه مصرف‌کنندگان بودند. حامیانش به جای اشراف، سرمایه‌گذرانی بودند که در کنار بازگشت سرمایه به سود نیز چشم دوخته بودند. این تحولات بیش از همه، دنیای موسیقی را تحت تأثیر قرار داد و موسیقی را از یک هنر فاخر به یک صنعت فرهنگی عامه پسند بدل کرد.

این روزها سرمایه گذران یعنی شرکت های تهیه کننده موسیقی برای کاهش ریسک در دوره تسلط هوش مصنوعی بر بخشی از صنعت فرهنگ و صنایع خلاق ، به فکر سرمایه‌گذاری روی هنرمندانی افتاده‌اند که طرفدرانی هرچند معدود اما دوآتیشه دارند. این طرفداران دو آتیشه ، یا به اصطلاح فرنگی سوپرفن‌ها ( Superfans )، به‌نوعی نقش همان حامیان ( اسپانسر های ) دوره پیشامدرن را با اهداف و دلایل متفاوت بازی می‌کنند.

طرفداران دو آتیشه چه کسانی هستند؟

فرهنگ لغات کمبریج « سوپرفن » را اینگونه تعریف می‌کند: کسی که یک شخص، خواننده، ورزشکار، تیم و … را به شکلی بسیار مشتاقانه تحسین و حمایت می‌کند. این طرفداران دو آتشه سهمی ویژه در اقتصاد ورزش و صنایع فرهنگی دارند. مثال بارز این حامیان دو آتیشه در صنایع فرهنگی هواداران داستان های مصور هستند. برخی آنقدر در این داستان های تصویری مصور مانند تن‌تن ، سوپرمن و بتمن غرق می‌شوند که انگار در این داستان‌ها زندگی می‌کنند. همان‌ها که برای دست یافتن به آنچه با موضوع قهرمان‌های این داستان‌ها به بازار عرضه می‌شود، از فیلم و سریال گرفته تا اسباب‌بازی و پوشاک، ساعت‌ها در صف منتظر می‌نشینند.

از این دست طرفداران دو آتیشه در حوزه موسیقی کم نیستند. همکاری داشتیم که سابقه طولانی و درخشانی در حوزه رسانه داشت و در حوزه سینما صاحب‌نظر بود. سن و سالی از او گذشته و مورد احترام همگان بود. با این همه، ویژگی عجیبی داشت که او را زبانزد خاص‌وعام می‌کرد و از نظر ما با جایگاه فرهنگی‌اش منافات داشت: او طرفدار دو آتشه یکی از هنرمدان موسیقی خارج‌نشین بود. به ناخن‌خشکی شهره بود اما تمام درآمدش را برای حضور در کنسرت آن هنرمند هزینه می‌کرد. از صحبت‌هایش فهمیدم که افراد مانند او کم نیستند و هنرمندان خارج‌نشین حساب ویژه‌ای برای حضور آنها در کنسرت‌های خود در کشورهای همسایه باز می‌کنند.

نقش طرفداران دو آتشه در اقتصاد موسیقی

حالا بزرگترین شرکت های موسیقی جهان مانند سونی نیز جایگاه ویژه‌ای برای طرفداران دو آتشه در صنعت موسیقی قائل شده‌اند. حتی برخی کارشناسان از آنها به‌عنوان ناجیان صنعت موسیقی در دوران پسا هوش مصنوعی یاد می‌کنند. اهمیت آنها با رشد مصرف موسیقی آنلاین بیشتر از پیش شده است. برای مثال، گروه موسیقی یونیورسال ( Universal Music Group ) ادعا می‌کند که 30 درصد مشترکان پخش استریم موسیقی از هواداران دو آتیشه یک یا چند هنرمند این شرکت هستند. شرکت گلدمن ساکس دست‌ودل‌بازی کمتری به خرج داده است و تخمین می‌زند 20 درصد از مشترکان استریم موزیک حامیان دو آتشه باشند.

به هر ترتیب اکثر مطالعات، 18 تا 20 درصد از هواداران یک هنرمند را به عنوان طرفداران دو آتیشه طبقه‌بندی می‌کنند. بر اساس گزارش گلدمن ساکس ، طرفداران دوآتشه که در مجموع ۸۰ درصد بیشتر از شنوندگان معمولی در ماه برای موسیقی خرج می‌کنند، اکنون یک «بازار ۴.۲ میلیارد دلاری» برای صنعت موسیقی تلقی می‌شوند. آن‌ها برای موسیقی به‌طور متوسط در ماه 68 درصد بیشتر از اکثر طرفداران موسیقی خرج کرده، 126 درصد بیشتر از دیگر مخاطبان برای کالاها و آثار مربوط به هنرمند محبوب‌شان هزینه کرده و 76 درصد بیشتر از دیگران برای موسیقی فیزیکی پول پرداخت می‌کنند.

طرفداران دو آتیشه موسیقی در ایران

طبق برآورد شرکت گلدمن ساکس ، درآمد ناخالص صنعت موسیقی در جهان تا سال ۲۰۳۰ میلادی به ۱۵۳میلیارد دلار خواهد رسید. این شرکت درآمد ناخالص ۹۴.۹ میلیارد دلاری برای این صنعت در سال 2023 پیش‌بینی کرده بود. سهم ایران از درآمد 95 میلیاردی موسیقی جهان بسیار ناچیز است. این امر عوامل متعددی دارد که موضوع بحث این نوشتار نیست. با این همه، یکی از عوامل عقب‌ماندگی اقتصاد صنعت موسیقی ایران نادیده گرفتن حقوق مؤلف یا همان کپی رایت است که درآمد صنعت موسیقی در ایران را به برگزاری کنسرت و اجراهای زنده وابسته کرده است.

در سال 2023 موسیقی ضبط‌شده با 31.2 میلیارد دلار به‌عنوان پردرآمدترین بخش صنعت موسیقی بود، درحالی‌که موسیقی زنده در همین سال 28.86 میلیارد دلار درآمد داشت. اما برخلاف روند جهانی، بار اصلی صنعت موسیقی در ایران بر دوش اجرای زنده است. رشد پرشتاب 19 برابری اجراهای موسیقی  از سال 1385 تا 1397 و همچنین صدور مجوز کنسرت در ایران و اجرای زنده از 1878 مجوز در سال 1394 به 5621 مجوز در سال 1398 گویای این امر است (نمودار 1).

شاید بهترین تجربه را در این زمینه محسن رجب‌پور مدیر شرکت ترانه شرقی ، دارد که گروه آریان را در اوایل دهه 80 به مخاطبان ایرانی معرفی کرد. او در سال‌های 95 و 96 حامد همایون را به‌عنوان ستاره شرکت خود به بازار موسیقی ایران معرفی کرد و توانست مخاطبان دو آتیشه برای این هنرمند دست‌وپا کند. به گفته او، «در کشوری که دنیا فکر می‌کند کنسرت موسیقی در آن برگزار نمی‌شود، خواننده طرف قرارداد ما تنها در مدت پنج ماه حدود ۲۳۹ اجرا داشته است». نویسنده در سال 95 گفت‌وگویی طولانی با او و حامد همایون داشت تا از راز موفقیت این تهیه کننده موسیقی ایرانی و هنرمندش سردربیاورد. در واقع، راز او تخصصش در جذب طرفدار دو آتیشه و کشاندن آنها به سالن کنسرت است.

با همه این تفاسیر، از آنجاکه آمار رسمی و شفافی درباره بازار موسیقی ایران و گردش مالی صنعت موسیقی در ایران وجود ندارد، نمی‌توان آمار مشخصی از طرفدران دو آتشه موسیقی داد. با این حال، تعداد آنها کم نیست و این را می‌توان از مخاطبانی فهمید که حتی برای حضور در اجرای زنده خواننده‌ای چون امیر تتلو رنج سفر به ترکیه را به جان خریدند و هزینه مالی گزافی برای تهیه بلیط کنسرت امیر تتلو تقبل کردند.

چرا هواداران دو آتیشه موسیقی را باید جدی گرفت؟

طرفداران دو اتیشه موسیقی را باید از دو منظر مورد توجه قرار داد و جدی گرفت. نخست، از منظر اقتصادی و نقش هوادار در حیات صنعت موسیقی و دیگری از منظر جامعه‌شناختی، چراکه در زندگی تأثیر بیشتری از هنرمندان می‌پذیرند.

در کنار تجربه حامد همایون، که با یک شرکت تولید موسیقی در ایران مطرح به بازار موسیقی ایران  معرفی شد، ذکر تجربه یک هنرمند توانمند و آتیه‌دار که نتوانست موفقیتی در بازار موسیقی کسب کند و از ذکر نامش خودداری می‌کنم و همچنین گروه بمرانی که با تلاش و مداومت و تمرکز بر طرفداران دو آتیشه بمرانی توانست طی 10 سال از بهترین گروه های موسیقی ایران شود، خالی از لطف نیست.

آن هنرمند مستعد جوان آلبوم موسیقی قابل قبولی را به‌صورت مستقل روانه بازار کرد. اجرای کنسرت کوچک اما موفقی نیز در سالن مجموعه آزادی داشت. در اجرای زنده دومش که در سالن بزرگی برگزار شد نیمی از صندلی‌ها خالی ماند. او اعتراف کرد که برای تأمین هزینه های اجرای زنده ، قیمت بلیط کنسرت را با بیش از 50 درصد تخفیف به‌فروش گذاشته است. گله می‌کرد که نیمی از مخاطبان بدون شناخت از او صرفا به دلیل تخفیف بالایی که برای فروش بلیط کنسرت گذاشته بود جذب اجرا شده بودند. همین امر سبب ناامیدی او شد که با سرمایه شخصی تلاش داشت وارد صنعت موسیقی شود. در واقع، او به جای تمرکز بر طرفداران دو آتیشه ، به سرعت تلاش کرد که مخاطبان گسترده‌ای جذب کند که ناموفق بود.

در مقابل، گروه بمرانی از اجرا در سالن های کوچک و کافه ها آغاز کرد و کم‌کم توانست طی سه چهار سال طرفدرانی برای خود دست‌وپا کند. بعد از اینکه پای این گروه به برنامه خندوانه باز شد ریسک اجرای کنسرت بمرانی در سالن‌های بزرگ را پذیرفت. اکنون گروه بمرانی یکی از موفق ترین گروه های موسیقی ایران است.

از منظر جامعه‌شناختی نیز باید هواداران دو آتشه موسیقی را جدی گرفت. الگوپذیری و هویت‌یابی این افراد از موسیقی سبب شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌هایی شده است که در موسیقی پاپ ، راک و رپ بیشتر از همه به چشم می‌خورد. رها کردن طرفدار دو آتیشه موسیقی نه‌تنها زیان اقتصادی دارد بلکه ممکن است آسیب‌های اجتماعی نیز در پی داشته باشد. مورد امیر تتلو و طرفدرانش که خود را تتلیتی می‌نامیدند از مواردی است که همواره باید پیش چشم سیاست‌گذران فرهنگی کشور قرار بگیرد.

پیشنهادهایی برای سیاست‌گذاران موسیقی ایران

برخی کارشناسان بین‌المللی موسیقی ادعا می‌کنند موفقیت یک هنرمند در صنعت موسیقی مشروط به داشتن میلیون‌ها مخاطب نیست، بلکه هزار هوادار واقعی مسیر یک هنرمند به سوی موفقیت را هموار می‌کند؛ هوادارانی که هر کدام حاضر باشند 100 دلار برای خرید بلیط کنسرت خواننده مورد علاقه ، آلبوم و قطعات موسیقی آنلاین آن هنرمند خرج کنند.

سیاست سرمایه‌گذاری بر طرفداران دو آتیشه می‌تواند یکی از راه‌های افزایش درآمد صنعت موسیقی ایران در کنار ترویج فرهنگ احترام به حقوق مؤلف باشد. این روزها فضای مجازی پر است از سایت‌ها و کانال‌هایی که جدیدترین آلبوم های موسیقی یا تک آهنگ جدید هنرمندان را برای دانلود رایگان در سایت موزیک یا کانال خود قرار می‌دهند.

صنعت سینما و نمایش خانگی در ایران نیز با این معضل روبه‌رو بود که با همکاری نهادهای ذیربط تعداد قابل توجهی از این سایت و کانال های دانلود رایگان فیلم و سریال مجبور به رعایت حقوق مؤلف شدند. این سیاست در مورد صنعت موسیقی هم می‌تواند اجرا شود و بسترهای پخش موسیقی آنلاین نیز می‌توانند به کمک این صنعت بشتابند.

امروز بخش قابل توجهی از درآمد موسیقی از همین استریم موزیک یا سرویس های پخش آنلاین موسیقی است. فعالان این حوزه هم حساب ویژه‌ای روی طرفداران دو آتیشه باز کرده‌اند. اسپاتیفای در گزارشی که به بررسی شیوه مصرف موسیقی مخاطبانش پرداخته است عنوان می‌کند 18 درصد آنها شنوندگان دوآتشه هستند و هنرمندان باید توجه ویژه به این شنوندگان داشته باشند. بر این اساس، سرمایه‌گذاری بر بسترهای لازم برای مصرف آنلاین موسیقی از ضروریات امروز صنعت موسیقی در ایران است. قطعا تشویق مخاطبان موسیقی به استفاده از استریم ها و سرویس های پخش آنلاین موزیک می‌تواند به ترویج مصرف قانونی آثار و رعایت حقوق مؤلف نیز منجر شود.

حیات صنعت موسیقی ایران وابسته به اجراهای زنده است ولی متأسفانه بخشی از منابع مالی بالقوه که می‌تواند وارد چرخه این صنعت شود، به‌واسطه حضور طرفداران دو آتشه هنرمندان خارج‌نشین در اجراهای آنها به جیب کشورهای دیگر می‌رود. ایجاد سازوکاری برای حضور برخی از این هنرمندان که عنادی با نظام جمهوری اسلامی ایران ندارند و تشویق‌شان برای برگزاری کنسرت در داخل کشور می‌تواند دو فایده داشته باشد: یکی آنکه از سفر طرفداران آن هنرمندان به کشورهای همسایه جلوگیری می‌کند و مانع خروج ارز از کشور می‌شود. دیگر آنکه پای علاقه‌مندان ایرانی ساکن در کشورهای همسایه و حتی فارسی‌زبان منطقه را برای حضور در کنسرت آن هنرمندان به ایران باز می‌کند. کشورهای همسایه ایران با برگزاری کنسرت های خارجی رونق صنعت گردشگری خود را افزایش داده اند. برای مثال، عربستان سعودی هرساله با دعوت از هنرمندان مطرح موسیقی ، مخاطبان آنها از کشورهای همجوار را جذب می‌کند. ایران نیز می‌تواند با تسهیل اجرای کنسرت هنرمندان مطرح منطقه و جهان ، افزون بر مخاطبان ایرانی ، طرفداران دو آتیشه منطقه‌ای آنها را نیز جذب کند و به صنعت گردشگری رونق بخشد.

منابع:

پولاد امین، صنعت 1500 میلیارد تومانی!، شهروند آنلاین، 5 مرداد 1401، https://www.pishkhan.com/news/273584

دنیای اقتصاد، پیش‌بینی وضعیت صنعت موسیقی در ۷ سال آینده، https://donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-4015984

کمیل انتظاری، روی موج شادی با حامد همایون، روزنامه جام‌جم، 25 دی 1395، https://jamejamonline.ir/0049S8

نمافر، سهم عوامل برگزاری کنسرت از درآمد کنسرت در ایران-1400، نمافر، 30 اردیبهشت 1402 https://namafar.ir/?p=11464

نمافر، گزارش صنعت موسیقی در سال 2023، 17 بهمن 1402، https://namafar.ir/file/%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%82%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84-2023/

نمافر، تعداد مجوزهای اعطاشده به کنسرت در ایران از 94 تا 99، 27 اسفند 1401، https://namafar.ir/?p=11581

نمافر، تعداد اجراهای موسیقی از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۷، 30 مهر 1399، https://namafar.ir/?p=11271

Andrés Lauer, Are “Superfans” the key to success in a post-AI music world?, 31 Aug 2023, https://www.linkedin.com/pulse/superfans-key-success-post-ai-music-world-andr%C3%A9s-lauer/

Cambridge Online Dictionary, https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/superfan

Bruce Houghton, What is a Superfan & Why do UMG, WMG (and everyone else) care so much?, Hypebot, 21 Jan 2024, https://www.hypebot.com/hypebot/2024/01/the-superfan-era-is-here-focus-on.html

Music Ally, Report: 20% of US music listeners see themselves as superfans, https://musically.com/2024/01/19/report-20-of-us-music-listeners-see-themselves-as-superfans/

Music Business Worldwide, Superfans and Supine Fans: The Music Industry Is Getting Its Priorities the Wrong Way Around, 17 Oct 2023, https://www.musicbusinessworldwide.com/superfans-and-supine-fans-the-music-industry-is-getting-its-priorities-the-wrong-way-around/

Spotify, Super Listeners, July 2023, https://fanstudy.byspotify.com/edition/super-listeners