فراتر از خطوط براق آسمان خراش‌ها و صدای نجوامانند قطارهای سریع‌السیر، ژاپن مقصدی جذاب برای سفر است که سنت‌های باستانی را با جذابیت‌های معاصر پیوند زده است. هرچند ژاپنی‌ها غالباً به دلیل نوآوری‌های فناورانه ستوده می‌شوند؛ ولی سرزمین آفتاب تابان، در صنعت گردشگری نیز یک مدعی مهم است و مسافران را از سراسر دنیا به خود جذب می‌کند. اما شرایط همیشه به این خوبی نبوده است. رونق گردشگری در این کشور، بیش از آن که مدیون امور تاریخی و طبیعی آن باشد، مرهون نوآوری‌هایی است که برای رشد گردشگری انجام داده است. آن‌ها از زمان اعلام راهبرد ملی رشد گردشگری خود در سال ۲۰۰۳، چارچوب منحصر به فردی را طراحی و اجرا کرده‌اند که حول محور نمایش میراث و فرهنگ منطقه‌ای به روش‌های خلاقانه عمل می‌کند.
با برچیده شدن محدودیت‌های کرونایی، سیاست‌گذاران حوزه گردشگری دنیا، سعی در بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌های موجود، برای دستیابی مجدد به بازارهای پیشین و کسب سهم در بازارهای جدید دارند. میوکی نایاگی، در مقاله «بازنگری خصوصیات نوآوری‌های ژاپن در صنعت گردشگری»، کوشیده است تا ابتکارهای به‌کار رفته در این کشور را شناسایی، تدوین و معرفی کند. به نحوی که برای سایر نقاط و کشورها نیز قابل استفاده و الهام‌بخش باشد.
تأثیر گردشگری بر اقتصاد ژاپن
برای درک صحیح میزان اثربخشی برنامه‌ها و نوآوری‌های ژاپن در رونق صنعت گردشگری، بهتر است هزینه‌ها و اثرات اقتصادی را تا پیش از همه‌گیری کووید-۱۹ (۲۰۱۹) در نظر بگیریم. بین سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۹، رشد واضحی در هزینه‌ها وجود داشت و ارزش کل هزینه‌های گردشگری ژاپن، از ۲۲.۸ تریلیون ین به ۲۷.۹ تریلیون ین رسید که این نشان دهنده‌ی موفقیت این صنعت در جذب هزینه‌های بیشتر از بازدیدکنندگان بین‌المللی و داخلی است.
در سال ۲۰۱۹، گردشگری ژاپن، بیش از ۵۵ تریلیون ین به تولید این کشور کمک کرد که رقمی قابل توجه است. نکته‌ی مهم، افزایش بیش از ۳ تریلیون ینی این رقم در مقایسه با سال ۲۰۱۸ است. موضوعی که نشان‌دهنده‌ی روند روبه‌رشد درآمدهای گردشگری، قبل از محدودیت‌های کرونایی است.
اشتغال برای مردم سرزمین آفتاب تابان؛ ره‌آورد گردشگری
در سطح جهانی، گردشگری سهم بالایی در تولید شغل دارد. قبل از همه‌گیری کووید-۱۹، ۱۰.۳درصد از کل مشاغل و ۲۵درصد از مشاغل جدید دنیا، مربوط به این حوزه بودند. در ژاپن نیز این صنعت تأثیر بالایی در اشتغال داشت. در سال ۲۰۱۹، ۴.۵ میلیون ژاپنی در بخش‌های مرتبط به گردشگری مشغول به کار بودند. همچنین، تأثیرگذاری بر نیم میلیون شغل جدید در یک بازه هفت ساله (۲۰۱۹-۲۰۱۲)، تأییدی بر کارآمدی صنعت گردشگری ژاپن در تولید شغل است.
رشد پنج برابری گردشگران خارجی
تعداد توریست‌های خارجی ورودی به ژاپن، در یک دوره ۱۴ ساله با رشد تقریباً ۵ برابری همراه بوده است. این تعداد، از ۶.۷۳ میلیون نفر در سال ۲۰۰۵، به ۳۱.۸۸ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ رسید. پس از روند سینوسی در سال‌های اول، از سال ۲۰۱۲، تعداد گردشگران ورودی، (تا پیش از بروز بحران همه‌گیری) همواره سیر افزایشی داشته است. به طور میانگین، ۸۰درصد از این آمار، مربوط به مسافرانی بوده که برای تعطیلات و اهداف تفریحی ژاپن را انتخاب کرده‌اند. همچنین، سهم این بخش از ۷۵درصد در سال ۲۰۱۳ به ۸۹درصد در سال ۲۰۱۹ رسیده است. امری که نشان‌دهنده ظرفیت بالای جاذبه‌های تفریحی این کشور و نیز موفقیت ژاپنی‌ها در جذب جامعه هدفشان است.
طبقه‌بندی منابع گردشگری ژاپن
منابع گردشگری ژاپن، به دو نوع طبیعی و فرهنگی تقسیم می‌شود. منابع طبیعی، همه چیز را از مناظر خیره کننده گرفته تا گیاهان و جانوران خاص دربرمی‌گیرد. در حالی که منابع فرهنگی، شامل ویژگی‌های تاریخی، اقتصادی و منطقه‌ای کشور است. این منابع، در پنج سطح طبقه‌بندی می‌شوند که از «کلاس ویژه A» تا «کلاس D» متغیر است. سطح اول، مربوط به مکان‌هایی با اهمیت جهانی منحصر به فرد است و سطح آخر، مکان‌های کوچک با کاربرد محلی را پوشش می‌دهد. این طبقه‌بندی امکان اتخاذ یک رویکرد هدفمند و راهبردی را برای توسعه گردشگری فراهم می‌کند.
مدل‌های نوآوری در صنعت گردشگری ژاپن
موفقیت ابتکارهای ژاپن در صنعت گردشگری، وابسته به تنوع مدل‌های نوآوری آن است. این مدل‌ها، میراث غنی فرهنگی و تاریخی ژاپن را به عنوان مقاصدی پویا و در حال تکامل معرفی می‌کنند.
۱. مدل بازتعریف منابع
این رویکرد، به سادگی منابع موجود را با استفاده از پیام‌های تقویت‌شده، بازنمایی می‌کند. به عنوان مثال، ثبت کوه فوجی در فهرست میراث جهانی در سال ۲۰۱۳، برای یک عنصر شناخته شده، یک تصویر تازه ساخت و محبوبیت آن را به میزان قابل توجهی افزایش داد. این مدل، در منابع طبقه‌بندی شده در کلاس A، بهترین کارایی را دارد؛ جایی که یک سرمایه‌گذاری سبک و مقرون به صرفه، گردشگران را به سمت خود می‌کشاند.
۲. مدل کاوش و بازسازی
مدل کاوش و بازسازی، که اغلب با بازسازی‌های گسترده همراه است؛ پیشینه‌ها و روایت‌های فرهنگی را بررسی می‌کند. نمونه موفق اجرای این مدل، مربوط به معدن نقره گینزان است. جایی که سال‌ها متروکه مانده بود. تا این که در سال ۲۰۰۷ میلادی، یونسکو آن را به عنوان میراث جهانی به رسمیت شناخت. احیای این مکان، نقش تاریخی ژاپن را در زنجیره تأمین تجارت جهانی و توسعه صنعت، روشن ساخته است.
۳. مدل هدایت شده
ژاپن با استفاده از این مدل، پدیده‌هایی مانند شکوفه‌های گیلاس و چشمه‌های آب گرم را به عنوان منابع فرهنگی ویژه در نظر می‌گیرد و مقاصد گردشگری را حول آن‌ها ایجاد می‌کند. در مدل هدایت شده، گردشگران نه‌تنها منابع گردشگری محلی را تجربه می‌کنند؛ بلکه ویژگی‌های فرهنگی بومی و محلی را نیز درک می‌کنند. در نتیجه، زمینه برای توسعه‌ی گردشگری فرهنگی فراهم می‌شود.
۴. مدل خلاق
ژاپن در ادغام گذشته و آینده در مکان‌های نوآورانه نیز صاحب سبک است. امری که مشخصه‌ی مدل خلاق است. برای مثال، خالقان انیمه، نشانه‌های فرهنگی زیبایی‌شناسانه و روایی را درون داستان‌ها جاسازی می‌کنند. سپس مکان‌هایی فراهم می‌شود که اجازه غرق‌شدن در دنیاهای خیالی را به طرفداران می‌دهد. این نوع، منابعی با ارزش افزوده بالا ایجاد می‌کند. به همین دلیل، تبدیل به انتخابی راهبردی برای توسعه اقتصاد گردشگری ژاپن شده است.
۵. مدل تبدیل ارزش
تبدیل (دگرگونی) ارزش، شامل تقویت کارکردها و تصویر اصلی منابع گردشگری، برای بهره‌برداری از پتانسیل ارزش‌های پنهان است. به عنوان یک نمونه موفق، تبدیل کانال اوتارو به یک جاذبه توریستی تاریخی، بر قدرت تغییر کاربری تأکید دارد. این مدل تضمین می‌کند که حتی مکان‌های به ظاهر معمولی، می‌توانند از طریق افزودن ارزش راهبردی، به جاذبه‌های توریستی مهمی تبدیل شوند. ژاپن با کشف ارزش‌های پنهان در مکان‌های مختلف، تجربیات غیرمنتظره و غنی‌تری را به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهد.
۶. مدل محله‌های ویژه
مدل محله‌های ویژه، هویت فرهنگی را در محله‌های نمادین، ادغام می‌کند. حفظ ساختمان‌های قدیمی در یک بافت مدرن، ترکیبی منحصر به فرد از سنت و مدرنیته ایجاد می کند. برای مثال، درحالی‌که مجموعه معبد سنسوجی ساختمان‌های کهنه خود را حفظ کرده است؛ برنامه‌ریزان مغازه‌های خلاقانه‌ای معرفی کرده‌اند که باعث جذابیت بیشتر این محل برای جوانان شده است. این امر باعث شده تا یک مکان مذهبی کهن، مانند یک مرکز خرید مدرن به نظر بیاید.
۷. مدل پارک موضوعی (تماتیک) ویژه
توسعه پارک‌های موضوعی ویژه، حول سوژه‌های فرهنگی خاص می‌چرخد و تجربیات همه‌جانبه‌ای را ارائه می دهد. ژاپنی‌ها، در این مدل، روایت‌های فرهنگی خود را با مناظری مصنوعی همراه می‌کنند. دو نمونه‌ی عالی در این زمینه، سرزمین عجایب ادو و دیزنی‌لند توکیو هستند. این پارک‌ها، به تجسمی عینی از غنای تمدنی ژاپن تبدیل شده‌اند و به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهند تا به جنبه‌های مختلف فرهنگ این کشور قدم بگذارند.
کلام آخر
ویژگی مشترک هر هفت مدل ابتکاری ژاپن، تکیه بر مفهوم «نوآوری بوم‌محور در گردشگری» است. این مفهوم، به ابتکارهایی اشاره دارد که متناسب با بافت محلی خاص یک مقصد گردشگری، طراحی و اجرا می‌شوند. نوآوری بوم‌محور، اتخاذ رویکردهای یکسان برای مقاصد مختلف یا کپی کردن مدل‌های نوآوری یک منطقه در مناطق دیگر را رد می‌کند. در مقابل، توصیه می‌کند برای هر مکان، نوآوری‌هایی اختصاصی طراحی و اعمال شود که دربرگیرنده نیازها، ظرافت‌ها و ضرورت‌های طبیعی و فرهنگی خاص آن باشد.
درس مهم تجربه ژاپن این است که برای جذب گردشگر، نیازی به حذف هویت‌های بومی و جاذبه‌های محلی نیست، بلکه باید ظرافت‌ها‌ی فرهنگی را به عنوان زیرساخت اصلی، در نظر گرفت. با ارزیابی منظم رویکردها و اصلاح آن‌ها در راستای دستیابی به اهداف راهبردی، سایر کشورها نیز می‌توانند این نوسازی‌ها را اجرا کرده و از مزایای اقتصادی آن‌ها بهره‌مند شوند.
