بعضی فیلم‌ها و انیمیشن‌های علمی- تخیلی آینده‌ای را از کرۀ زمین به تصویر می‌کشند که تا دهه‌های قبل چندان قابل باور نبود. سیاره‌ای سراسر انباشته از زباله که دیگر نقشی از جنگل، دریا، اقیانوس و حیات وحش ندارد و آدم‌ها برای ادامۀ زندگی به سیاره‌ای دیگر کوچ کرده‌اند. اما هر قدر که پیش‌تر می‌رویم چنین آینده‌ای در نظرمان محتمل‌تر می‌شود. عطش آدم‌ها برای مصرف بیشتر و بیشتر و متقابلا افزایش تولید محصولات و کالاهای غیرقابل بازیافت هر شهروند مسئولی را به فکر فرو می‌برد. برخی از این زباله‌ها را می‌سوزانیم، برخی را در دل زمین دفن میکنیم، برخی را هم به اقیانوس‌ها سرازیر میکنیم. اما تا کی؟ ناگزیر روزی می‌رسد که ظرفیت زمین برای هضم این حجم از زباله تمام شود و آدم‌ها اگر نمی‌خواهند مانند همان فیلم‌های علمی- تخیلی با زمین وداع کنند، باید پیش از موعد چاره‌ای بیندیشند.
پلاستیک؛ قوت غالب صنعت اسباببازی
یکی از صنایع مهم که ظاهرا زندگی را زیباتر می‌کند اما در نگاهی بلندمدت به جنگ علیه زندگی برخاسته است، صنعت اسباببازی است. حدود ۹۰ درصد از اسباب‌بازی‌های جهان پلاستیکی هستند که برای تولید آن‌ها سالانه ۴۰ تن پلاستیک مصرف می‌شود. شاید روی آوردن صنعت اسباببازی به پتروشیمی در ابتدای امر یک راه گریزناپذیر بود. با افزایش روزافزون تقاضا، دیگر چوب و فلز نمی‌توانست حجم مورد نیاز بازار را پوشش بدهد. از طرف دیگر استفاده از این مواد، برخلاف مواد پتروشیمی مقرون به‌صرفه نبود. ظرفیت پلاستیک برای تولید محصولات متنوع، سبک، منعطف و درعین حال ایمن و بادوام در سریع‌ترین زمان ممکن، همچنین سهولت قالب‌‌گیری آن‌ها در فرآیند تولید، عوامل دیگری بود که تولیدکنندگان را به استفاده از صنایع پتروشیمی ترغیب می‌کرد و همچنان نیز راغب نگه داشته است. برای مثال تولید اکشن‌فیگورها و عروسک‌ها که نیازمند انعطاف‌پذیری بالا و طراحی جزییات زیاد هستند اغلب متکی بر پی‌وی‌سی است. از سوی دیگر در تولید بلوک‌های ساختمانی و اسباب‌بازی‌های بزرگ برای ایجاد استحکام و مقاومت در برابر ضربه از ای‌بی‌اس استفاده می‌شود.
محبوبیت اسباب‌بازی‌های پلاستیکی برای مصرف‌کنندگان
در این میان، ترجیحات مصرف‌کنندگان را نیز نمی‌توان نادیده گرفت. اسباب‌بازی‌های پلاستیکی مثل لگو، اکشن‌فیگورها، باربی و مکعب روبیک همواره جایگاه‌های برتر را در نمودارهای فروش جهانی به خود اختصاص داده‌اند و حتی در ردیف پرفروش‌ترین اسباب‌بازی‌های تمام دوران قرار گرفته‌اند. عروسک باربی که برترین اسباببازی دخترانه در جهان است، در سال ۲۰۲۰ ارزشی معادل ۱۳.۴ میلیارد دلار داشت که با اکران فیلم باربی در سال ۲۰۲۳ این رقم اوج گرفت. طبق گزارش آمازون فروش عروسک‌های باربی ۱۲.۵ میلیون دلار افزایش یافته است. این ارقام البته برای صنعت اسباببازی و پتروشیمی که مشارکت اقتصادی گسترده‌ای دارند، خشنودکننده است. اما برای محیط زیست چطور؟
هر سال ۶۰ میلیون عروسک باربی فروخته می‌شود که باعث انتشار گازهای گلخانه‌ای معادل سوزاندن ۳۸۱ میلیون گالن بنزین می‌شود. باربی در لیست صد شخصیت تاثیرگذار جهان است که هرگز وجود خارجی نداشته‌اند. پس عجیب نیست که حتی الگوی مصرف این شخصیت عروسکی مورد تقلید قرار می‌گیرد. فقط در یک نمونه، افزایش دوبارۀ محبوبیت باربی، تقاضا برای لباس‌های باربیکور را هم تا ۴۴ درصد افزایش داده است. لباس‌های صورتی باربیکور نیز با استفاده از صنایع پتروشیمی تولید می‌شوند و یکبارمصرف هستند. این لباس‌ها که قابل بازیافت نیستند، به‌سرعت برای دفع وارد طبیعت می‌شوند و اثرات زیست‌محیطی غیرقابل جبرانی را بر جای می‌گذارند.
آیا با یک نگاه سیستمی و محاسبۀ هزینه- فایده از این لنز، باز هم می‌توانیم بگوییم استفاده از صنایع پتروشیمی در صنعت اسباببازی مقرون به‌صرفه است؟
ردپای زیست‌محیطی اسباب‌بازی‌ها
برای درک ردپای زیست‌محیطی اسباب‌بازی‌ها باید نگاهی به داستان زندگی آن‌ها از آغاز تا پایان داشته باشیم. مرحلۀ تولید، شامل استخراج و پالایش مواد خام ازجمله نفت و گاز طبیعی است تا پلیمرهای مورد استفاده در صنعت اسباببازی به‌دست بیاید. پلی‌اتن، پلی پروپیلن و پی‌وی‌سی رایج‌‌ترین انواع پلاستیک در تولید اسباببازی هستند. بر اساس گزارش پایگاه جهانی پتروشیمی، دو پلیمر پلی‌اتن و پروپیلن ۶۰ درصد از پتروشیمی مصرفی در صنعت اسباببازی را تشکیل می‌دهند. فرآیند تولید این پلیمرها نه‌تنها میزان گازهای گلخانه‌ای را افزایش می‌دهد، اتمام منابع تجدیدناپذیر را هم تسریع می‌کند.
پس از آن، اسباب‌بازی‌ها وارد مرحلۀ مصرف می‌شوند. ما اغلب از تاثیر میکروپلاستیک‌های به‌کار رفته در اسباب‌بازی‌های پلاستیکی بر سلامت انسان غافلیم. طبق گزارش دانشگاه فنی دانمارک، از میان ۴۱۹ مادۀ شیمیایی موجود در اسباب‌بازی‌های پلاستیکی، ۱۲۶ ماده برای سلامت انسان خطرناکند. این عناصر می‌تواند بر رشد مغز و سیستم ایمنی تاثیر بگذارند و احتمال ابتلا به سرطان را در کودکان افزایش بدهند.
طول عمر اسباب‌بازی‌ها بسته به عوامل مختلف متفاوت است. برخی از آن‌ها کوتاه‌مدت‌اند و برخی تا حد دست‌به‌دست شدن میان چند نسل به حیات خود ادامه می‌دهند. اما به هر حال در نهایت وارد فاز دفع می‌شوند که این مرحله یک چالش بزرگ زیست‌محیطی است. ۸۰ درصد از همۀ اسباب‌بازی‌ها یا به محل‌های دفن زباله منتقل می‌شوند یا به سطح اقیانوس‌ها سرازیر می‌شوند. اسباب‌بازی‌ها ۶ درصد از کل پلاستیک‌های دفن زباله را تشکیل می‌دهند که یعنی علاوه‌بر مرحلۀ پدید آمدن، در مرحلۀ معدوم شدن نیز مقدار قابل‌توجهی گاز سمی منتشرمی‌کنند. این اسباب‌بازی‌ها چه از طریق دفن و در فرآیند تجزیه‌شدن از بین بروند و چه از طریق سوزانده‌شدن، در هر دو صورت بخارهای سمی آزاد می‌کنند و میزان کربن موجود در جو را افزایش می‌دهند. مابقی هم که به اقیانوس‌ها ریخته می‌شوند، در همان‌جا انبار می‌شوند و مرگ اکوسیستم‌های دریایی یا بحران‌های آب و هوایی را رقم می‌زنند. باتوجه به آنکه پلاستیک‌های موجود در اقیانوس‌ها بین ۷۵ تا ۱۹۹ میلیون تن برآورد می‌شود، این موضوع خطربرانگیز است. سالانه فقط حدود ۱ میلیون پرندۀ دریایی و ۱۰۰ هزار حیوان دریایی در اثر آلودگی پلاستیکی جان خود را از دست می‌دهند.
راه‌حل چیست؟
استفاده از صنایع پتروشیمی در صنعت اسباببازی باتوجه به خطرات زیست‌محیطی آن یک چالش جهانی محسوب می‌شود. با این حال ترجیحات مصرف‌کنندگان مولفۀ مهمی است که در میزان مصرف صنایع پتروشیمی، تنوع منطقه‌ای ایجاد می‌کند. زیرا از نظر تکنولوژی امکان جایگزین کردن مواد پایدارتر با پلاستیک وجود دارد اما آنچه تولیدکنندگان را محدود می‌کند، افزایش هزینۀ تولید و به‌دنبال آن افزایش قیمت اسباب‌بازی‌ها است. بنابراین اقتصادهای نوظهور که اغلب با تقاضای بیشتری برای اسباب‌بازی‌های ارزان مواجه هستند، وابستگی بیشتری به صنایع پتروشیمی نشان می‌دهند.
با وجود این، قوانین و نظارت‌های دولتی می‌تواند تولیدکنندگان را به استفاده از روش‌های نوآورانه تشویق کند. در واقع دولت باید صنایع و شرکت‌ها را در برابر اثرات زیست‌محیطی‌شان ملزم به پاسخگویی کند. بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد، ۶۸ درصد کشورها در سراسر جهان سیاست‌هایی را برای تنظیم پلاستیک‌های یک‌بار مصرف اجرا کرده‌اند. دستورالعمل‌های اتحادیۀ اروپا مانند REACH (ثبت، ارزیابی، مجوز و محدودیت مواد شیمیایی) به‌طور مستقیم بر مواد مورد استفاده در تولید اسباببازی تاثیر می‌گذارد.
برخی شرکت‌های بزرگ اسباببازی نیز راهکارهایی را برای کاهش مصرف پلاستیک اجرا کرده‌اند. برای مثال بسته‌بندی پلاستیکی یکی از مهم‌ترین عوامل تولید ضایعات پلاستیکی در صنعت اسباببازی است که شرکت لگو برای ممانعت از آن، کیسه‌های کاغذی بازیافتی را جایگزین کرده است. شرکت Mattel نیز برای کوچک کردن پنجره‌های پلاستیکی روی جعبه‌ها یا حذف کامل آن‌ها اقدام کرده است. همچنین برخی برندها مثل LEGO و Green Toys اسباب‌بازی‌هایی را با استفاده از پلاستیک‌های بازیافتی تولید می‌کنند که ردپای کربن آن‌ها را کاهش می‌دهد و مانع از تولید پلاستیک‌های جدید می‌شود. LEGO اخیرا اجرهای جدیدی با استفاده از پلاستیک PET بازیافت‌شده که اغلب برای بطری‌های نوشابه استفاده می‌شود ساخته است. همچنین در سال ۲۰۱۸ استفاده از پلی‌اتن زیستی را برای برخی قطعه‌های لگو آغاز کرد. Bio-PE یک پلاستیک نرم، بادوام و انعطاف‌پذیر است که از نیشکر برزیلی مشتق شده است. ردپای کربن این بیوپلاستیک تجدیدپذیر در هر قطعه، ۲۰ درصد کم‌تر از بلوک‌های پلاستیکی است.
افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان و تقویت مسئولیت فردی‌شان در قبال محیط زیست نیز می‌تواند نتایج خوبی را برای طبیعت و کرۀ زمین رقم بزند. امتناع از مصرف‌گرایی، جایگزین کردن اسباب‌بازی‌های دیگر با محصولات پلاستیکی، بسط فرهنگ هدیه دادن اسباب‌بازی‌ها به‌جای انبار کردن آن‌ها در خانه یا حتی خرید اسباب‌بازی‌های دست دوم راههای دیگری است که هر شهروند مسئولیت‌پذیری فارغ از دولت‌ها و صنایع می‌تواند انجام دهد تا زمین را به جای بهتری برای زیستن تبدیل کند.
جمع‌بندی
صنعت اسباببازی و پتروشیمی مشارکت اقتصادی گسترده‌ای دارند. به‌طوریکه ۹۰ درصد از اسباب‌بازی‌های جهان، پلاستیکی هستند که برای تولید آن‌ها سالانه حدود ۴۰ تن پلاستیک مصرف می‌شود. پلی‌اتن، پلی پروپیلن و پی‌وی‌سی رایج‌‌ترین انواع پلاستیک در تولید اسباببازی هستند که دو پلیمر اول، ۶۰ درصد از پتروشیمی مصرفی در این صنعت را پوشش می‌دهد. مقرون به صرفه بودن پلاستیک نسبت به سایر مواد اولیه، همچنین ظرفیت پلاستیک برای تولید محصولات متنوع، سبک، منعطف و درعین حال ایمن و بادوام در سریع‌ترین زمان ممکن و نیز سهولت قالب‌‌گیری آن در فرآیند تولید، مهم‌ترین عواملی است که در ابتدا تولیدکنندگان را به استفاده از صنایع پتروشیمی ترغیب کرد و همچنان نیز راغب نگه داشته است. غافل از آنکه هزینۀ اصلی تولید اسباب‌بازی‌های پلاستیکی را محیط زیست می‌پردازد. باتوجه به اثرات زیست‌محیطی اسباب‌بازی‌های پلاستیکی بسیاری از دولت‌ها سیاست‌هایی را برای تنظیم مصرف پلاستیک تنظیم کرده‌اند. همچنین برخی شرکت‌های بزرگ اسباببازی برای بهره‌‌گیری از مواد پایدار و راههای تولید نوآرانه اقدام کرده‌اند.
مهم‌ترین چالشی که استفاده از مواد پایدار را در صنعت اسباببازی یه‌ویژه در کشورهای درحال توسعه محدود می‌کند، هزینۀ بالای تولید و به‌دنبال افزایش قیمت نهایی برای مصرف‌کننده است. در واقع ترجیحات مصرف‌کنندگان نقش مهمی در جهت‌دهی به شیوۀ تولید در صنعت دارد. افزایش آگاهی و مسئولیت فردی مصرف‌کنندگان در برابر محیط زیست از یک سو و ملزم کردن شرکت‌های اسباببازی به پاسخگویی در قبال ردپای زیست‌محیطی‌شان از سوی دیگر می‌تواند نقش مهمی در کاهش مصرف پلاستیک برای تولید اسباببازی داشته باشد.
