شاید برخی گمان می‌کردند با چیره شدن بازی های ویدیویی ، بازار اسباب بازی های فیزیکی کساد شود. با این حال، خرید و فروش اسباب بازی در سال‌های گذشته همواره با رشد روبه‌رو بوده است و تصور می‌شود از ۱۲۲.۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ به ۱۸۳.۱۵ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ افزایش یابد. رشد جمعیت جهان و گرایش به اسباب بازی‌های هوشمند ، های‌تک و تعاملی را می‌توان از جمله عوامل مؤثر در رشد بازار اسباب بازی در جهان برشمرد.

با وجود این، جایگاه ایران در بازار جهانی اسباب بازی کجاست؟ آیا ایران می‌تواند با این جریان همراه شود و سهم خود را در این بازار پررونق افزایش دهد؟ این امر در صورت اصلاحات اساسی در برخی امور امکان‌پذیر است. از جمله کاهش تصدی‌گری دولت و واگذاری امور به اتحادیه‌های صنفی، تلاش برای توسعه زنجیره تأمین اسباب بازی های ایرانی در کشورهای مختلف از جمله کشورهای همسایه، ارائه معافیت‌های مالیاتی به تولیدکنندگان داخلی ، تشویق همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان و سازندگان اسباب‌بازی به‌منظور ترکیب اسباب‌بازی‌ها با فناوری‌های نوین از جمله این امور است.

آمار بازار جهانی اسباب بازی

صنعت اسباب بازی در سال‌های اخیر داستان شگفت‌انگیزی دارد. برخلاف انیمیشن پرطرفدار داستان اسباب بازی Toy Story که تلاش اسباب‌بازی‌ها برای بقا را به‌نمایش می‌گذاشت، بازار جهانی اسباب‌بازی هر روز رونق بیشتری می‌گیرد. ارزش بازار اسباب بازی در ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۹۰ به اندازه ۱۳.۴ میلیارد دلار بوده و در سال ۲۰۲۲ به ۲۹.۲ میلیارد دلار رسیده است؛ یعنی ۲.۱۷ برابر. این افزایش ارزش در بازار جهانی نیز به چشم می‌خورد. گردش مالی جهانی اسباب بازی در سال ۲۰۱۷ به اندازه ۹۰.۳ میلیارد دلار بوده و سال ۲۰۲۲ به ۱۰۷.۴ رسیده. یعنی با نرخ رشد مرکب سالانه ۳.۵ درصد همراه بوده است. آمار فوق را گروه Circana ارائه داده است.

اسباب بازی چیست ؟ تعریف این کلمه در پژوهش‌های مختلف متفاوت است و شرکت‌های تحقیقات بازار بسته به تعریف خود گروه‌های محصولی را جزو بازار مورد بررسی‌شان در نظر می‌گیرند. برای مثال، گروه Statista درآمد جهانی صنعت اسباب بازی در سال ۲۰۲۲ را ۱۲۲.۹ دلار اعلام کرده است. شرکت هندی تحقیقات بازار The Insight Partners نیز با انتشار پژوهش اخیرش عنوان کرده است که انتظار دارد بازار اسباب‌بازی کودکان از ۱۲۲.۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ به ۱۸۳.۱۵ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ افزایش یابد و شاهد نرخ رشد مرکب سالانه ۵.۱ درصد باشد.

عوامل رشد ارزش بازار اسباب بازی در جهان

افزایش جمعیت در سراسر جهان، تغییر گرایش از اسباب بازی های قدیمی سنتی به اسباب بازی های الکترونیکی مدرن با فناوری بالا hi-tech ، افزایش تقاضا برای خرید اسباب بازی های حسی (sensory toys ) برای کودکان با نیازهای ویژه مانند کودکان اوتیسم و استفاده از اسباب بازی های هوشمند از عمده عوامل رشد گردش مالی بازار جهانی اسباب بازی عنوان می‌شود. در کنار این‌ها، همه گیری شبکه های اجتماعی در گسترش صنعت اسباب بازی بی‌تأثیر نبوده‌اند.

اسباب بازی های هوشمند و Hi-Tec

پیشرفت سریع فناوری سبب ساخت اسباب بازیهای نوآورانه و تعاملی شده است که به‌طور روزافزون توجه کودکان را به خود جلب می‌کنند. برخی اسباب بازی های جدید از فناوری‌های نوین مانند اینترنت اشیا و دستگاه‌های هوشمند برای افزایش تجربه و یادگیری کودکان استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، شرکت فیشر پرایس (Fisher Price) خرس های عروسکی هوشمند را به بازار ارائه کرده که می‌توانند با گجت‌های هوشمند کنترل شوند. این امر هم برای کودکان و هم برای والدین جذابیت زیادی دارد.

از سوی دیگر، استفاده از فناوری واقعیت افزوده ، هوش مصنوعی و رباتیک در اسباب بازی ها تجربه بازی منحصر‌به‌فرد و جذابی را برای کودکان رقم می‌زند. بچه‌ها در عصر دیجیتال توسط تلفن‌های هوشمند ، تبلت‌ها و دیگر گجت های هوشمند احاطه شده‌اند و طبیعی است که به سمت وسایل بازی کشیده شوند که گویای همان فناوری‌ها باشند.

اسباب بازی های تعاملی

والدین و کارشناسان حوزه آموزش روزبه‌روز به مزایای آموزشی اسباب بازی های هوشمند های‌تک پی می‌برند. بزرگترین شرکت های اسباب بازی دنیا برای طراحی اسباب بازی های جدید در پاسخ به این نیاز بر ترکیب سرگرمی و آموزش تمرکز دارند. شرکت های تولیدی اسباب بازی به سمت طراحی هایی می‌روند که به کودکان کمک می‌کنند تا مهارت‌های حل مسئله ، تفکر انتقادی و خلاقیت را آموزش ببینند. این اسباب بازی های تعاملی اغلب دارای ویژگی‌هایی هستند که یادگیری از طریق بازی کردن را تشویق می‌کنند.

تاثیر شبکه های اجتماعی برای فروش اسباب بازی

ظهور پلتفرم های آنلاین و تجارت الکترونیک دسترسی به طیف وسیعی از اسباب‌بازی‌ها را در سراسر جهان برای مصرف‌کنندگان آسان کرده است. این موضوع موجب تبادل جهانی اسباب‌بازی‌ها در فرهنگ‌ها و مناطق مختلف شده است. رسانه های اجتماعی و بررسی‌های آنلاین مانند خواندن نظرات خریداران یک محصول در فروشگاه های اینترنتی یا شبکه های اجتماعی نیز به‌طور قابل‌توجهی انتخاب‌های مصرف‌کننده را شکل می‌دهند. زیرا والدین معمولا قبل از خرید اسباب بازی جدید به‌دنبال توصیه‌ها و نظرات والدین دیگر هستند.

عدو شود سبب خیر

یکی از دلایل چرخش توجه کودکان و والدین از اسباب‌بازی‌های سنتی به اسباب‌بازی‌های های‌تک کرونا بود. در واقع، همه‌گیری کووید-۱۹ چرخش به سمت اسباب‌بازی‌های با فناوری پیشرفته را تسریع کرد. در دوره‌ای که خانواده‌ها مجبور به سپری کردن زمان بیشتری در خانه شدند و با محدودیت فعالیت در فضای باز، والدین به اسباب‌بازی‌های مبتنی بر فناوری روی آوردند تا فرزندانشان را در داخل خانه سرگرم نگه دارند، به‌ویژه اسباب‌بازی‌هایی که در کنار سرگرمی، تجربه یادگیری را نیز برای کودکانشان فراهم می‌کرد.

باید توجه داشت در حالی‌که این اسباب‌بازی‌ها یک یا چند مهارت را در کودکان تقویت می‌کنند نباید از بازی‌های حرکتی و جمعی و حضور در در فضای باز که مهارت‌های بسیاری، از جمله‌های مهارت‌های اجتماعی، را در کودکان تقویت می‌کنند غافل بود.

محبوب ترین اسباب بازی‌های دنیا

دنیای اسباب بازی کودکان بر اساس نوع محصول، به اسباب بازی های ساختنی مانند لگو ، پیکرک‌ها (مانند فیگورهای ابرقهرمان‌ها) و عروسک‌ها ، اسباب‌بازی‌های نرم ، پازل ها ، و بازی های فکری و غیره تقسیم می‌شود. اسباب بازی‌های نرم عروسکهایی با طرح انسان یا حیوان یا اشیا هستند که با پارچه‌های نرم و مخملی پر شده‌اند. این اسباب بازی های نرمالو جذابیت بسیاری دارند و مستعد رشد بیشتری در بازار هستند. در سال ۲۰۲۲، فروش انواع عروسک ها ، برچسب‌های مختلف ، جعبه‌های جنگ ستارگان ، مجموعه‌های فضایی و انواع لگو پرفروش ترین اسباب بازی های جهان را به خود اختصاص دادند.

داستان اسباب‌بازی در ایران

اگر چه وودی (قهرمان داستان اسباب‌بازی) در بازار جهانی حالش خوب است اما در ایران باید مثل انیمیشنش برای بقا بجنگد. سال‌هاست که حجم واردات بر دوش بازار ایران سنگینی می‌کند و عرصه را بر تولید داخلی تنگ کرده است. هر چند، آمار واردات رسمی شاید نصف صادرات باشد، با این همه، اسباب‌بازی قاچاق در بازار یکه‌تازی می‌کند.

واردات اسباب‌بازی تا اوایل دهه ۸۰ ممنوع بود. از اوایل دهه ۸۰ شورای نظارت بر اسباب بازی از طرف شورای عالی فرهنگی تأسیس شد و نظارت بر واردات اسباب‌بازی به این شورا محول شد. یعنی واردکنندگان اسباب‌بازی افزون بر رعایت مسائل قانونی و گمرکی برای ترخیص اسباب‌بازی‌هایشان باید تأییدیه شورای نظارت بر اسباب بازی را هم داشته باشد. این تمهیدات اگرچه میزان قاچاق اسباب‌بازی را کاهش داده است نتوانسته بازار را از دست کالای قاچاق خارج کند.

نبود آمار، نبود شفافیت

متأسفانه یکی از مشکلات کشور ما نبود شفافیت آماری است. این عدم شفافیت سبب شده هر نهاد یا مسئولی بر اساس تعاریف خاص خود آماری ارائه دهند که اغلب هم با سایر آمار متناقض است. اگر آماری که مسئولان امر در سال‌های اخیر از این صنعت ارائه داده‌اند را با هم مرور کنیم بیشتر به این موضوع پی می‌بریم:

معاون علم و فناوری رئیس جمهور: طبق آمارها گردش مالی جهانی صنعت اسباب‌بازی ۱۰۰ میلیارد دلار در سال است و سهم ایران از این حوزه ۳۰۰ میلیون دلار برآورد می‌شود؛ یعنی سه‌دهم درصد می‌شود. از میزان ۳۰۰ میلیون دلار گردش مالی اسباب‌بازی، ۱۰۰ میلیون دلار آن به اسباب بازی‌های داخلی اختصاص دارد.

شورای نظارت بر اسباب‌بازی: در سال ۱۴۰۰ قریب ۲۳ هزار نوع اسباب‌بازی از مبادی گمرکی با ارزش ۲۱ میلیون دلار وارد کشور شده است.

مدیر کل دفتر صنایع خلاق وزارت صمت: صادرات اسباب بازی در سال ۱۴۰۱ حدود ۳۸ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار بود. در همین سال حدود ۱۳ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار واردات انجام شد. سال ۱۴۰۱ حدود ۲۳ میلیون عدد اسباب بازی از سوی تولیدکنندگان دارای پروانه به ثبت رسیده است. برای تولید ۳۱ میلیون عدد اسباب بازی در سال ۱۴۰۲ هدف‌گذاری شده است.

رئیس هیأت مدیره انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی ایران: گردش مالی صنعت اسباب‌بازی سالانه ۳۰۰ میلیون دلار است که از این بازار بزرگ فقط بین ۳۰ تا ۳۵ درصد مربوط به تولید داخل و بقیه بازار از محل واردات رسمی و یا غیررسمی تأمین می‌شود. سرانه مصرف اسباب‌بازی در ایران با توجه به جمعیت ۲۰ میلیونی مصرف‌کننده اسباب‌بازی، ۱۵دلار در سال است. این رقم به‌طور متوسط در دنیا ۴۰۰ دلار، در استرالیا، فرانسه و آلمان ۵۰۰ دلار، در ترکیه ۷۰ دلار است.

سرپرست مرکز ملی صنایع خلاق: در سال ١٣٩٩ معادل ٣٧۶ میلیون دلار قاچاق اسباب بازی که صورت گرفت که از این رقم ١۵٢ میلیون دلار به اسباب‌بازی الکترونیکی اختصاص داشت. صادرات اسباب‌بازی سال ١٣٩٩ زیر ٣٠ میلیون دلار بود که در سال ١۴٠١ به ٣٨ میلیون دلار رسید و هدفگذاری سال ۱۴۰۲ پنجاه میلیون دلار است.

رئیس هیأت مدیره انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی: صنعت اسباب‌بازی ایران سالانه نزدیک به ۲۰ میلیون دلار تولید داخلی اسباب‌بازی دارد و حدود ۱۶۰ میلیون دلار نیز واردات قانونی و غیرقانونی اسباب‌بازی انجام می‌شود اما گردش مالی اسباب‌بازی در ایران سالانه حدود ۳۰۰ میلیون دلار است. به علت اینکه فاصله بین قیمت تولید‌شده و قیمت بازار بسیار زیاد است.

راه های توسعه صنعت اسباب بازی ایران

برای اینکه سهم بیشتری از بازار اسباب‌بازی به تولیدات داخلی اختصاص پیدا کند به اصلاحات اساسی در برخی امور نیاز است. کاهش تصدی‌گری دولت و واگذاری امور به اتحادیه‌های صنفی، بازبینی در باورها و تصورات پیشین، تلاش برای توسعه زنجیره تأمین در کشورهای مختلف از جمله کشورهای همسایه، ارائه معافیت‌های مالیاتی به تولیدکنندگان داخلی و غیره از جمله اقداماتی است که می‌تواند در این راستا صورت گیرد.

۱.اتحادیه متولی اسباب‌بازی شود

اصولا اصلی‌ترین متولی یک صنعت، اتحادیه‌های صنفی هستند. ولی به‌دلیل تنوع مواد و فناوری مورد استفاده در تولید محصولات اسباب‌بازی، این شاخه در ایران متولی مشخصی ندارد. تولیدکنندگان اسباب‌بازی چند دسته هستند که بر اساس مواد مورد استفاده از اتحادیه‌های مختلف از جمله پلاستیک، درودگران و خرازی جواز می‌گیرند. برخی از تولیدکنندگان هم از وزارت صمت جواز کارخانه و کارگاه دارند. تعداد زیادی از تولیدکنندگان اسباب‌بازی هم مجوزی ندارند.

هر چند انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی چند سالی است فعالیت خود را آغاز کرده اما جواز اعضای آن در حوزه‌های مختلف است. رئیس هیات مدیره این انجمن در تیر ۱۴۰۲، تعداد تولیدکنندگان رسمی اسباب‌بازی در ایران را بیش از ۲۵۰ اعلام کرد اما مشخص نیست همه این تولیدکنندگان عضو این انجمن هستند یا خیر.

۲.واردات ساماندهی شود

اگر چه واردات رقیب تولیدکنندگان داخلی است اما با توجه به حجم تولید داخل و تفاوت نوع محصولات تولیدشده در داخل می‌توان گفت واردات اگر ساماندهی شود نمی‌تواند به بازار داخل آسیب برساند. تولیدکنندگان اسباب‌بازی در ایران بیشتر در بخش بازی‌های فکری و آموزشی فعالیت می‌کنند و خلا انواع دیگر اسباب بازی در بازار حس می‌شود.

در سال ۱۴۰۱ تلاش وزارت صمت این بود که فقط به مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز صنعت اسباب‌بازی مجوز واردات بدهد تا صادرات محصول نهایی نیز افزایش یابد. در حقیقت، سیاست این وزارتخانه این است که صرفا برای تجهیزات، نوسازی و در صورت راه‌اندازی خط تولید جدید یا نبود مواد اولیه و در برخی محصولات نهایی که امکان تولید داخلی آن وجود ندارد یا تولید آن به‌صرفه نیست اجازه واردات دهد. با این همه، میزان قاچاق اسباب‌بازی به کشور نشان می‌دهد برای کاهش آن باید تمهیدات بیشتری در زمینه واردات اندیشید.

۳.تولید باید مقرون‌به‌صرفه باشد

در صنعت اسباب‌بازی صرفه اقتصادی موضوع مهمی است. زمانی‌که در چین نوع خاصی از اسباب‌بازی در مقیاس و ابعاد خاصی تولید می‌شود، خیلی از کشورها سراغ این تولیدات نمی‌روند. بعضی از اسباب‌بازی‌ها نیز در دنیا فقط دو یا سه تولیدکننده دارد؛ چراکه تعداد تولید به قدری بالا است که ارزش ندارد هیچ کشوری به آن صنعت ورود کند و این موضوع ربطی به توان تولید ندارد. بر این اساس، باید دست روی محصولاتی گذاشت که تولیدشان صرفه اقتصادی داشته باشد.

۴.یافتن بازارهای جدید

امروزه خودکفایی در همه صنایع دیدگاهی منسوخ است. برای کاهش هزینه‌های تولید و به‌منظور تقویت همکاری به جای رقابت و همچنین تضمین بازار محصول نهایی، تلاش می‌شود تا زنجیره تأمین از نظر جغرافیایی پراکنده شود تا وابستگی متقابل میان کشورها به‌وجود آید. کمترین فایده این امر تضمین بازار در کشورهایی است که در تولید محصول نهایی مشارکت دارند. از آنجا که صادرات اسباب‌بازی بیشتر به کشورهای همسایه است، گسترش زنجیره تأمین به آن کشورها می‌تواند بازار محصول نهایی را تضمین کند.

۵.بومی‌سازی یا تجاری‌سازی

اصرار بر بومی‌سازی محصولات و تولید محصولات ملی شاید برای برهه‌ای با حمایت دولتی کارساز باشد اما زمانی‌که چتر حمایت دولت از آن صنعت یا محصول برداشته شود به‌سرعت بازار خود را از دست می‌دهد. آن محصولات داخلی‌ای امکان بقا در بازار اسباب‌بازی را دارند که توان رقابت با تولیدات جهانی را داشته باشند و این امر نه در بازار داخلی بلکه در رقابت با تولیدات جهانی در بازارهای جهانی محک می‌خورد.

«دارا و سارا» که می‌توان از آنها با عنوان نخستین‌ نمونه‌های اسباب‌بازی بومی در ایران یاد کرد، در برهه‌ای کوتاه مورد توجه قرار گرفتند و پس از آن، به حاشیه رفتند. در حالی‌که عروسک‌های کلاه‌قرمزی یا جناب‌خان بدون حمایت دولت (هر چند در برهه‌ای کوتاه) به‌سرعت بازار خود را در داخل پیدا کردند. برخی محصولات داخلی با اینکه کیفیت بالایی دارند، چندان شناخته شده نیستند. برای مثال، محصول ویونا نمونه‌ای از طراحی یک اسباب‌بازی در کلاس جهانی است که توسط یک شرکت دانش‌بنیان به بازار عرضه شده و امکان تجاری‌سازی بالایی دارد.

آنچه در کنار کیفیت اهمیت فراوانی دارد تجاری‌سازی محصول است. بسیاری از محصولات فرهنگی غربی مانند «باربی»، «باب‌اسفنجی» و … که فروش فوق‌العاده‌ای در سراسر جهان دارند، اقبال و شهرت خود را مدیون بازارسازی فرهنگی هستند که در قالب تجاری‌سازی محصول صورت می‌گیرد. بر این اساس، اولویت در حمایت از تولیدکنندگان داخلی باید تجاری‌سازی محصولات باشد.

۶.ترکیب فناوری با اسباب‌با‌زی

بررسی فعالیت ۱۰ تولیدکننده بزرگ اسباب‌بازی جهان نشان می‌دهد همه این شرکت‌ها خالق محصولات با فناوری بالا هستند و تلاششان ساخت محصولات هوشمند است. با این تفاسیر، سهم گرفتن از بازار اسباب‌بازی در سال‌های آتی شاید کاری دشوارتر باشد. با این حال، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و همکاری این شرکت‌ها با تولیدکنندگان اسباب بازی می‌تواند به عقب نماندن از جریان روز دنیا تا اندازه‌ای کمک کند.

اسباب‌بازی یا بازی رایانه‌ای

در پایان باید به نکته‌ای کلیدی اشاره کرد و آن ضرورت تمایز میان اسباب‌بازی‌های فیزیکی با بازی‌های دیجیتال و بازی‌هی ویدئویی است. آنچه شاید برخی والدین و متخصصان از آن غافلند تأثیر اسباب‌بازی در رشد هوش فضایی و مهارت‌های اجتماعی کودک است. اسباب‌بازی به‌ویژه اقلامی که در بازی‌های گروهی کاربرد دارند تأثیر شایانی در رشد هوش هیجانی و مهارت‌های اجتماعی کودک خواهند داشت. بازی‌های دیجیتال با رایج شدن گوشی‌های هوشمند محبوبیت فراوانی یافته‌اند. اما باید توجه داشت آنچه به جامعه‌پذیری کودک کمک بیشتری می‌کند تجربه بازی در دنیای واقعی است. بازی‌های دیجیتال کمتر چنین امکانی را به‌وجود می‌آورند و سبب کم‌تحرکی، افسردگی و مشکلات متعدد دیگری می‌شوند.

یک پیشنهاد

یکی از اموری که فعالان صنعت اسباب‌بازی کمتر به آن توجه می‌کنند سرمایه‌گذاری بر بازی‌های گروهی و توسعه امکانی برای بازی کودکان است. به دولت و نهادهای عمومی پیشنهاد می‌شود به‌جای اصرار بر تولید اسباب‌بازی‌های داخلی، تمرکز خود را بر توسعه فضاهای عمومی بازی برای کودکان بگذارد. در حال حاضر، این فضاها بیشتر در پارک‌ها به‌چشم می‌خورند یا در خانه‌های بازی و مهد کودک‌ها وجود دارند. پارک‌ها در شهرها محدودند و خانه‌های بازی و مهد کودک‌ها هم هزینه بالایی دارند که ممکن است قشر متوسط به پایین از عهده مخارج آن برنیاید.

توسعه این فضاهای بازی در خانه محلات، مجتمع‌های تجاری و حتی در مدارس ضروری است. نهادهای عمومی با حمایت از بخش خصوصی از طریق ارائه فضا مناسب برای تأسیس خانه بازی، معافیت‌های مالیاتی و … هم زمینه کارآفرینی را برای بخش خصوصی فراهم کرده و هم به اشتغال افراد جامعه کمک می‌کنند. توسعه مکان‌های بازی کودکان به‌ویژه برای کارآموزی دانشجویان دانشگاه‌های فرهنگیان، روانشناسی و اشتغال پاره‌وقت معلمان و زنان خانه‌دار مناسب است.