صنعت فرش در ایران

ایرانی‌ها ملتی هستند که با شعر صحبت می‌کنند و روی شعر راه می‌روند. درک این جمله برای کسانی که تجربه گام برداشتن بر فرش دستباف ایرانی را دارند، چندان دشوار نیست. یکی از مهم‌ترین ابداعات مردم ایران، تبدیل فرش از کالای صرف به یک هنر کاربردی بوده است. به طوریکه هر تکه از یک قالی ایرانی را می‌توان به‌عنوان تابلوی نفیس روی دیوار قاب کرد. ترکیب و تناسب برخی عناصر ظاهری مثل طرح، رنگ، نقش فرش دستباف و ابعاد با عوامل باطنی مثل اندیشه‌های اسلامی و روحیات ایرانی چنان اثری آفریده است که می‌توان آن را مظهر کامل فرهنگ و هنر ایران دانست. در تاریخچه فرش ایرانی دستباف صدها سال است که ایرانی‌ها خود را با هنر قالی‌بافی به دنیا معرفی میکنند و از آن یک صنعت سودآور ساخته اند.

بهترین برند های فرش ایران

صنعت فرش دستباف ایران طی سال‌های متوالی در دهه هشتاد در رتبه اول جهان قرار داشت. ولی با در پیش گرفتن یک روند نزولی در دو دهه اخیر، اکنون به رتبه چهارم سقوط کرده و دچار رکود 90 درصدی است. صنعت فرش در ایران حالا با بیش از 10 هزار تولیدی فرش و 2 میلیون شاغل و بافنده فرش به حیات خود، هر چند نیمه‌جان ادامه می‌دهد.

کارخانه ها و شرکت های تولید کننده فرش ماشینی ایرانی نیز در این میان توانسته‌اند جایگاه خوبی برای خود پیدا کنند. البته برندسازی در صنعت فرش در ایران با سایر صنایع تفاوت دارد. در این صنعت به‌جای نام کارگاه، نام شهر و منطقه بافت فرش شناخته می‌شود. بنابراین اگر بخواهیم بهترین برند های فرش ایرانی را بشناسیم باید به‌دنبال شهرهای تولیدکننده فرش و قالی باشیم که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.

فرش تبریز

فرش دستباف تبریز از ریزبافت‌ترین فرش‌های دست‌باف ایران است که تارهای آن اغلب از پنبه، پود و پرز پشم است و بافتش به‌صورت دوپوده و متقارن انجام می‌شود. فرش تبریز طرح سالاری ، فرش هریس تبریز ، فرش ماهی تبریز ، فرش تبریز طرح علیا ، نامی ، گنبد ، گلستان ، فرش خطیبی تبریز ، گل‌ابریشم از معروف‌ترین طرح‌های فرش دستباف تبریز است. از میان آن‌ها طرح ماهی رایج‌تر است. نقشه ماهی از تکرار طرح گل‌هایی به‌دست می‌آید که دور آن‌ها را برگ‌های تیز فراگرافته و شبیه به ماهی‌هایی به‌نظر می‌رسند که در یک دریاچه شنا می‌کنند. در طرح‌های دیگر تصاویری از مساجد، کاخ‌های باستانی، صحنه‌های نبرد نیز دیده می‌شود که گاهی هم شعرهایی از شاعران بزرگ مثل سعدی، حافظ، فردوسی، خیام یا شهریار بر حاشیه‌ آن نقش بسته است.

برجسته‌ترین ویژگی انواع فرش تبریز ایران ، رنگ آن است که در صباغ‌خانه‌های قدیمی خود تبریز تهیه می‌شوند. تنوع رنگ‌های به‌کار رفته در فرش تبریزی به قدری زیاد است که بعضی از آن‌ها اصلا اسمی ندارند. استفاده از رنگ به‌جای نقش برای پر کردن فضاهای خالی فرش، یکی از مشخصه‌های قالی تبریز است. همچنین به‌کار گیری تکنیک سایه حالت برجسته و طیبعی به نقش‌ها می‌دهد و آن را به تابلو فرش تبریز رئال نزدیک می‌کند.

فرش کاشان

سالانه بیش از 1500 متر فرش دستباف کاشان بافته می‌شود که دو اصل کیفیت و زیبایی، آن را به شهرت جهانی رسانده. رایج ترین طرح فرش کاشان ، ترنج مرکزی است که نگاره‌های خطی مثل برگ و طرح‌های اسلیمی اطراف آن ترسیم شده. وجه تمایز آن با سایر فرش‌های ایرانی ، نقش‌های متراکمی است که دور ترنج مرکزی شکل می‌گیرد. طرح محرابی ،فرش کاشان طرح افشان ، درختی و محتشم نیز از دیگر طرح‌های فرش دستباف کاشان است.

یکی از راه‌های تشخیص ویژگی های فرش کاشان ایران ، رنگ‌بندی ملایم و چشم‌نواز آن است. زیرا معمولا با رنگ‌های پاستلی بافته می‌شود و رنگ‌های آبی، نیلی، قرمز و عاجی در نقش‌ها به آن جان می‌دهد. گاهی قالی‌بافان از تکنیک سایه‌زنی برای ایجاد عمق بصری استفاده می‌کنند که فرش کاشان دستباف را شبیه به یک نقاشی آبرنگ می‌کند. این تکنیک بیشتر در فرش محتشم کاشان دیده می‌شود. نوع بافت فرش ماشینی و دستباف کاشان نیز مانند فرش کرمان عمدتا دوپوده و با گره‌های فارسی است. پشم، پنبه و ابریشم از الیاف مورد استفاده در انواع قالی و فرش بافت کاشان است.

فرش اصفهان

کاخ عالی‌قاپو را دیده‌اید؟ لچکی‌ ورودی‌هایش که با کاشی‌های هفت‌رنگ و خطوط اسلیمی تزئین شده‌. طراحی‌های داخلی‌اش که آراسته به نقش‌های زیبای گل و بته و شکارگاه و حیوانات و پرندگان است. از تصور آن نقوش روی قالی، به فرش دستباف اصفهان می‌رسیم. بعید نیست قالی‌باف های اصفهانی ، طرح‌هایشان را از معماری این شهر الهام گرفته باشند. ساختار اصلی طرح های فرش اصفهان الگوی لچک و ترنج است که خطوط زیبای اسلیمی در متن آن آزادانه حرکت می‌کنند. ساقه‌های ختایی نیز به همراه گل‌های شاه‌عباسی زیرنقش قالی اصفهان را می‌سازند. طرح‌های شکارگاه ، گلدانی ، محرابی و طرح افشان نیز در فرش های ماشینی و دستباف اصفهان بسیار دیده می‌شود.

از آنجایی که نوع بافت فرش اصفهان ایران دوپوده و با گره‌های نامتقارن است، گاهی با فرش‌های کاشان اشتباه گرفته می‌شود. درحالیکه فرش کاشان ، پودهای منظم‌تری نسبت به فرش اصفهان دارد. در دوران رواج نساجی در اصفهان ، پنبه با دوک به‌صورت دستی ریسیده می‌شد. به همین دلیل بنیان فرش دستباف اصفهان بر پودهای پنبه‌ای ریسیده شده با دست شکل گرفت. پنبه‌ریسی با دست باعث می‌شد که ضخامت تار در بعضی جاها بیشتر و در بعضی جاها کم‌تر باشد. این یکدست نبودن نه‌تنها ویژگی منفی نیست بلکه جذابیت بیشتری در فرش ایرانی دستباف ایجاد می‌کند.

فرش اصفهان از تارهای پنبه، پشم و ابریشم فشرده بافته می‌شود. رنگ‌های شادی مثل قرمز، آبی و عاجی از رنگ‌های اصلی قالی اصفهان است. البته با تاکید بر رنگ‌های سنتی مثل کرم، خاکی و سرمه‌ای.

فرش کرمان

“هرچی بیشتر پا بخوره، اعلاتره می‌شه!” این ضرب‌المثل را در مورد قالی کرمان زیاد شنیده‌ایم. کرمان، استانی با هزار سال پیشینه که به سبب جایگاه جغرافیایی‌اش هماره از تیررس دشمنان دور بوده است. در امان ماندن از نبردهای نظامی از یک سو و بی‌رونقی کشاورزی در این منطقه از سویی دیگر، فرصتی را برای مردم کرمان فراهم کرد تا به هنرهایی مثل هنر قالی‌بافی مشغول شوند. در توضیح قدمت فرش‌های کرمان همین بس که یکی از اولین دلباختگانش مارکوپولو بود.

فرش کرمان ایران که مثل بیشتر فرش‌های دستباف ، روح طبیعت‌دوست ایرانی‌ها را منعکس می‌کند. با نقش‌های گل و بته و رنگ‌های منحصربه‌فردی در طیف آبی و قرمز قابل شناسایی است. به‌طور متوسط در هر نقشه قالی کرمان بین 15 تا 30 رنگ مختلف به کار می‌رود. معروف‌ترین طرح فرش کرمان ، طرح گلدانی است که شاهکاری به‌جامانده ازعصر صفویه است. در این طرح، یک یا دو گلدان در مرکز قرار می‌گیرد و متن قالی با گل‌های بزرگ شاه‌عباسی پر می‌شود. طرح سبزی‌کار راور ، قاب قرآنی ، خشتی ، جنگلی ، لچک ترنج و شکارگاه از معروف ترین طرح های فرش دستباف کرمان است.

استفاده از الیاف طبیعی و بافت ظریف متناسب با طرح‌ها مهم‌ترین مولفه در زیبایی این فرش کرمان دستباف است. در فرش ماشینی و دستباف ایرانی کرمان از پشم به‌عنوان پرز و از پنبه برای تار و پود استفاده می‌شود. ابریشم اما کاربرد چندانی ندارد. بافت قالی کرمان نیز به‌صورت دوپوده و با گره فارسی انجام می‌شود.

به‌طور کلی انواع فرش دستباف و ماشینی کرمان را می‌توان به دو گروه شهری‌باف و عشایری‌باف تقسیم کرد. شهر راور کرمان مهم‌ترین مرکز قالی‌های شهری‌باف و سیرجان مهم‌ترین مرکز فرش‌های عشایری‌باف است. از تولیدکنندگان بزرگ فرش دستباف کرمان در ایران می‌توان به احمد یزدان‌پناه معروف یه دیلمقانی ، محمد ارجمند کرمانی ملقب به سلطان فرش کرمان ، برادران اژدری و برادران رشیدی اشاره کرد.

فرش قم

شهر قم اغلب با سوهان شناخته می‌شود اما فرش دست‌باف نیز از دیگر سوغات این شهر است که شهرت جهانی دارد. البته قدمت آن کم‌تر از 90 سال است. مهم‌ترین مشخصه فرش دستباف قم که مزیت بسیاری برای آن ایجاد کرده، نظم بی‌نهایت در تار و پود آن است. در بسیاری از فرش های دستباف مناطق دیگر، شلختگی‌های زیادی در پشت فرش دیده می‌شود که فرش قم عاری از آن است. تا حدی که معمولا در دستی یا ماشینی بودن آن تردید می‌شود. فقط از نوع طرح و نقشه‌ فرش قم می‌توان دستباف بودنش را تشخیص داد. گره‌های فرش دستباف ایرانی قم بسیار نازک و پرتراکم هستند که بافت آن را سخت می‌کند.

از انواع طرح های فرش قم دستباف می‌توان به طرح کتیبه‌ای ، محرابی ، هندسی ، بته‌ای ، درختی ، فرش قم طرح افشان ، محرمان ، ظن‌السلطانی و لچک ترنج اشاره کرد. در بافت فرش ایرانی قم از طیف وسیعی از رنگ‌ها استفاده می‌شود که گاهی به 40 رنگ می‌رسد. این فرش بیشتر به‌صورت خانگی بافته می‌شود تا کارگاهی اما مجموعه‌هایی نیز هستند در مقیاس بیشتر در این زمینه فعالیت می‌کنند. پریشان، موسسه مکباف، انارکیان، ارسلانی، هاشمیان از اصلی‌ترین مراکز فرش دستباف قم هستند.

فرش ماشینی ایرانی

صنعت فرش ماشینی در ایران نیز وضعیتی مشابه فرش دستباف دارد. صادرات فرش ماشینی ایرانی که 50 درصد از کل صادرات بخش نساجی را تشکیل می‌دهد، اکنون دچار رکود 500 میلیون دلاری است.  کارخانه‌های فرش ماشینی در ایران با 60 تا 65 درصد ظرفیت خود کار می‌کنند.

جایگاه فرش ماشینی ایران در دنیا در رتبه پنجم است. بیش از 30 هزار نفر در این صنعت اشتغال دارند که 10 درصد از کل اشتغال صنایع نساجی را تشکیل می‌دهد.

بهترین برند فرش ماشینی ایرانی

برندهای معروف فرش ماشینی ایرانی زیادی هستند که سالیان زیادی است در این زمینه فعالیت می‌کنند. آنها توانسته اند رضایت و اعتماد بالایی برای مشتریانشان ایجاد کنند. بهترین مارک فرش ماشینی ایرانی عبارت است از فرش قیطران ، فرش کویر یزد ایران ، فرش ستاره کوروش ، فرش پایار ، فرش ماشینی ساوین ، فرش ایرانی نگین مشهد ، نیاوران و فرش ماشینی خاطره کاشان .

کلام آخر

صنعت فرش در ایران یکی از منابع مهم درآمدهای ارزی است. با توجه به جایگاه ویژه‌ قالی ایرانی در بازارهای جهانی و همچنین نیاز کشور به کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی ، تلاش در جهت صادرات فرش می‌تواند به رشد اقتصادی کشور کمک کند. صنعت فرش ماشینی و دستباف در چهل سال اخیر، شاهد نوسانات زیادی بوده و اکنون یک دهه است که به دلیل خلاهای ساختاری، مدیریتی، تولیدی، تجاری و بازرگانی روند نزولی دارد.

فرش دستباف ایران در رده چهارم و فرش ماشینی ایران در رده پنجم جهان قرار دارد که این جایگاه، سقوطی برای صنعت فرش ایرانی محسوب می‌شود. در این شرایط اما برندهای فرش بافی بسیاری همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. در صنعت فرش دستباف کاشان ، تبریز، اصفهان و قم از برترین مناطق تولیدی محسوب می‌شوند. در صنعت فرش ماشینی ایرانی نیز فرش قیطران ، کویر یزد ، ستاره کوروش ، پایار ، ساوین ، نگین مشهد ، نیاوران و خاطره کاشان رضایت و اعتماد بالایی برای مشتریانشان ایجاد کرده‌اند.

منابع 

• علیرضا حائری، ایرنا(1401)، اقتصاد/ صنعت و معدن، https://www.irna.ir/news/84974307/صنعت-فرش-ماشینی-از-فتح-بازارها-تا-آمارهای-نادرست-برخی-رسانه-ها
• مرضیه فرهانی، فرهنگ‌کارپت (1401)، وبلاگ/ فرش دست‌باف، https://farahancarpet.com/fa/kashan-handmade-carpets/