تاریخچه انیمیشن در ایران به معنای امروزی آن، به زعم کارشناسان هنری به اواخر سال 1330 در بر می گردد. در همان برهه‌ای که بزرگان حوزه نقاشی و گرافیک از قبیل: نورالدین زرین‌کلک ، فرشید مثقالی ، نفیسه ریاحی ، اکبر صادقیه و مرتضی ممیز به این هنر پیوستند. سال 1350 نقطه‌عطف مهمی در تاریخ انیمیشن ایران محسوب می‌شد. سالی که آسیفای ایران به همت نورالدین زرین‌کلک یکی از اساتید انیمیشن ایران افتتاح شد. این انجمن هنری در سال 1364 به آسیفای جهانی پیوست. همین موضوع زمینه بسیار مناسبی را برای رشد و پرورش انیماتور های ایرانی و آشنایی آنها با فضای بین‌المللی موجود در صنعت انیمیشن در جهان به وجود آورد.
اولین انیمیشن جهان در شهر سوخته ایران
بنابر تاریخ هنر، قدیمی‌ترین و اولین نقاشی متحرک و تلاش برای القای احساس حرکت در آن، متعلق به ایران است. خیلی قبل‌تر از آنکه آب آیورکس ، میکی‌موس را طراحی کند. امیل کول ، فانتازماگوریا و جیمز استوارت بلکتون طراحی سحرآمیز را انجام دهد. پیش از اینها یک سفال باستانی ایرانی در شهر سوخته متعلق به عصر مفرغ ، نام اولین انمیشین جهان در شهر سوخته را از آن خود ساخت. بر روی این سفالینه ایرانی ، نقاشی یک بُز و یک درخت نقاشی شده بود. تکرار هدف‌مند این دو عنصر در کنار هم، باعث شد تا اولین توهم حرکت برای بشر بر روی این ظرف به وجود آید.
کارتون های ایرانی قدیمی دهه 80
ساخت انیمیشن در ایران در 4 بخش انیمیشن‌های تلویزیونی ، جشنواره پویانمایی ، تبلیغاتی و انیمیشن سینمایی انجام می‌شود. عرصه انیمیشن سازی در ایران ، به تلویزیون بیشتر از هر مدیوم دیگری مدیون است. چراکه اکثر خاطرات مخاطبان از تماشای کارتون ، به قاب تلویزیون رجوع پیدا می‌کند.
اواخر دهه 80 تولید کارتون های ایرانی قدیمی در قالب انیمیشن های سریالی ایرانی عامه‌پسند، آغاز شد. ساختار این دست از سریال‌ها به نحوی بود که در قسمت‌های کوتاه توان جذب مخاطبان را داشته باشند. اما این موضوع مختص کودکان و نونهالان نمی‌شد. حتی در مواقعی شاهد علاقه و همراهی بزرگسالان برای تماشای انیمیشن های جدید و قسمت های جذاب آنها بودیم.
انیمیشن شکرستان (1387)
«یکی بود، یکی نبود، غیر از خدا هیچکس نبود، ولایتی بود به نام شکرستون، مردمونش همه خوب و مهربون…». پخش این متن با صدای دل‌نشین مرحوم مرتضی احمدی ، کافی بود تا کانال تلویزیون برای تماشای قسمتی از مجموعه کارتون شکرستان ثابت مانده و تغییر نکند. محبوبیت بالای این انیمیشن ایرانی زیبا باعث می‌شد تا پیر، جوان و خردسال همگی مثَل‌های شکرستان را با علاقه زیادی دنبال کنند. فضای فانتزی، سنتی و کمدی این انیمیشن سریالی با داستان‌هایی بر اساس ضرب‌المثل‌ها و قصه‌های ایرانی ، باعث می‌شد تا کارتون شکرستان میان اقشار مختلف مخاطبان محبوب باشد. مرکز صبا صدا و سیما، این سریال را برای اولین بار در سال 1387 از شبکه دوم سیما منتشر کرد. بابک نظری کارگردان شکرستان ، با طراحی بیش‌از 100 کاراکتر و شخصیت های شکرستان در روایت و با استفاده از روش « کات‌اوت »، در 4 فصل مجزا کارتون شکرستان را راهی سیمای ملی کرد. حضور بین‌المللی در جشنواره‌های چانگوی چین، جیفونی ایتالیا، جشنواره فیلم کودک هند و…(15 مورد دیگر) از جمله افتخارات این مجموعه داستانی از کارتون های ایرانی قدیمی است.
کارتون پهلوانان (1386)
برنامه کودک پهلوانان به نویسندگی و کارگردانی سیاوش زرین‌آبادی یکی از پرطرفدارترین مجموعه‌های سیمای ملی در عرصه پویانمایی است. تلفیق فضای حماسی برگرفته از شخصیت « پوریای ولی » با داستان‌های پندآموز و اخلاقی و ترکیب آنها با اتمسفر تاریخی شهر خوارزم، باعث محبوبیت این انیمیشن سریالی ایرانی در میان بینندگان شد. کارتون پهلوانان در 6 فصل ( 70 قسمت ) تولید شده است. نکته قابل ذکر و طنزآمیز برای انیمیشن پهلوانان این بود که در وبسایت imdb بعد از آنکه بیش‌از 100 هزار کاربر به آن رأی 10 از 10 دادند، این مجموعه به جمع 250 سریال برتر تاریخ از نگاه کاربران پیوست. اما مشکوک شدن این وبسایت باعث شد تا از فهرست بهترین سریال های تاریخ جهان کنار گذاشته و در نهایت نمره 9.4 از 10 را از آن خود سازد. پویانمایی پهلوانان به زبان‌های ترکی و عربی نیز دوبله شده است.
کارتون های دهه ۹۰ تلویزیون
ورود نسل جدید هنرمندان و توجه به گیشه، باعث شد تا ساخت و تولید انیمیشن ایرانی سینمایی در این دهه رشد چشمگیری داشته باشد. این موضوع در ادامه باعث شد تا توجه به بازار بین‌المللی و حضور موفقیت‌آمیز در جشنواره‌ها نیز در دستور کار اساتید انیمیشن ایران قرار بگیرد.
برای نمونه فیلم انیمیشن سینمایی تهران 1500 در اوایل دهه 90 اولین انیمیشن ایرانی بهرام عظیمی که فروش میلیاردی را در گیشه سینماها رقم زد. حال به بررسی موفق‌ترین و بهترین انیمیشن های ایرانی در این دهه می‌پردازیم:
انیمیشن سینمایی ایرانی پسر دلفینی
کارتون پسر دلفینی اثر محمد خیراندیش توسط یک تیم 150 تا 200 نفره، ظرف مدت دوسال ساخته شد. سپس توانست لقب پرفروش ترین فیلم سینمایی کودک و نوجوان ایرانی را در سال 1401 کسب کند. انیمه پسر دلفینی در گیشه بین‌المللی نیز خوش درخشید. این اثر با اکران در 2700 سالن روسیه در همان سال، 1.7 میلیون دلار را از گیشه این کشور به دست آورد. در مجموع با بلیط 3 دلاری در روسیه، 50 میلیارد تومان از گیشه سینماهای این کشور، درآمد اقتصادی داشته باشد. (این رقم با احتساب قیمت دلار در زمان اکران این فیلم می‌باشد). البته به گفته کارگردان انیمه پسر دلفینی با کسر هزینه‌های تبلیغ، از میزان فروش پسر دلفینی در روسیه تنها 30 الی 40 سود خالص به دست آنها رسیده است. طبق گفته تهیه‌کننده اثر، 1 میلیون دلار نیز از فروش به پلتفرم‌ها و تلویزیون روسیه از آن کارتون پسر دلفینی شد.
با این اوصاف انیمیشن ایرانی پسر دلفینی یکی از برترین انیمشین‌های تاریخ سینمای ایران می‌باشد که در عرصه بین‌المللی جایگاه ویژه‌ای را برای کشورمان کسب کرده است. کسب جایزه « آرتک » نیز از دیگر موفقیت‌های این انیمشن سینمایی ایرانی است. پسر دلفینی قرار است تا در کشورهای کره‌جنوبی، اسپانیا، تایوان، مغولستان، اندونزی، چین و کشورهای حوزه خلیج‌فارس نیز به اکران عمومی دربیاید.
انیمیشن فیلشاه ایرانی
انیمیشن سینمایی فیلشاه ، یکی از بهترین انیمه های سینمایی در میان نسل جدید است. این اثر موفق به جذب یک میلیون و 300 هزار نفر به سالن سینماها شد. از حیث میزان مخاطبان، یکی از موفق‌ترین‌ها در میان محبوب ترین انیمیشن های سینمایی ایران به شمار می‌رود. کارتون ایرانی فیلشاه در کشورهای خارجی نیز به اکران درآمد. در لبنان توانست بیش‌از 500 هزار دلار فروش داشته باشد. محبوبیت این اثر به قدری بود که همزمان با فروش 7 میلیاردی در ایران، از بازی اندرویدی آن نیز رونمایی شد. عرضه محصولاتی از قبیل لوازم‌التحریر، کیف، تِم جشن تولد، عروسک و… از دیگر اتفاقات مثبت رخ داده برای انیمیشن ایرانی فیلشاه در عرصه تبلیغات است.
انیمیشن لوپتو
کارتون سینمایی لوپتو محصول مرکز انیمیشن سازمان سینمایی سوره به کارگردانی عباس عسکری که با تکنیک 3D ساخته شد. این اثر که لقب دنیای اسباب‌بازی‌های ایرانی را به خود گرفت، با توجه به اِلمان‌های بومی ایران و اقلیم شهر کرمان تولید شده است. از حیث فروش فیلم سینمایی لوپتو با 21 میلیارد تومان در گیشه داخلی ، رتبه دوم پرفروش‌ترین انیمیشن های ایرانی جدید بعد از پسر دلفینی قرار دارد.
حضور در دهمین دوره از جشنواره یونیورسال کیدز استانبول، جشنواره سیه‌را کشور بولیوی و جشنواره کیدز کشور هند از موفقیت‌های بین‌المللی این اثر است. انیمیشن لوپتو علاوه‌بر اینکه توانست جایزه بهترین فیلم انیمیشن از جشنواره احمدآباد هند را از آن خود سازد. موفق به دریافت پروانه زرین بهترین دستاورد فنی-هنری بخش بین‌الملل از جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان در ایران نیز شد. طبق آمارها، برای ساخت این انیمیشن ایرانی سینمایی 10 میلیارد تومان هزینه صرف شده است.
انیمیشن سینمایی ایرانی بنیامین
در سال 1397 جمعی از هنرمندان کاشانی، به سرپرستی محسن عنایتی توانستند کارتون بنیامین را در مدت زمان 90 دقیقه تولید کنند. حضور متعدد در جشنواره‌های بین‌المللی از جمله موفقیت‌های چشمگیر فیلم انیمیشن می‌باشد. جایزه بهترین فیلم بین‌الملل و بهترین کاراکتر از جشنواره بین‌المللی فیلم‌های انیمیشن کووتو ۲۰۲۱، نامزدی برای دریافت جایزه بهترین فیلم بین‌الملل در جشنواره کینگستون جامائیکا ۲۰۲۱ و حضور در جشنواره فیلم زوما در نیجریه از جمله موفقیت‌های انیمیشن بنیامین بودند.
فیلم سینمایی پویانمایی بنیامین در سی و هفتمین دوره جشنواره فیلم فجر ، موفق به دریافت تندیس تجلی اراده ملی شد. همچنین در سی و دومین جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان، توانست جایزه بهترین پویانمایی ایران را متعلق به خود کند.
ساخت انیمیشن کوتاه ایرانی
ساخت انیمیشن‌های کوتاه از سوی هنرمندان، همواره راهی برای آزمون و خطا در این عرصه بوده است. افرادی که علاقه‌مند به حضور حوزه انیمیشن‌سازی هستند با این کار می‌توانند داستان و سبک مورد علاقه خود را در قالب‌های کوتاه ارائه کنند. همچنین مسیری را برای حضور در عرصه ساخت انیمیشن حرفه‌ای پیدا کنند. این امر علاوه بر اینکه می‌تواند به گسترش خلاقیت آنها کمک کند، حضور در جشنواره‌های معتبر داخلی و خارجی را نیز میسر می‌سازد. که در نهایت منجر به ایجاد موقعیت‌های شغلی حرفه‌ای برای آنها می‌شود.
برای مثال پدر انیمیشن ایران دکتر نورالدین زرین‌کلک با ساخت انیمیشن‌های متعددی از جمله « دنیای دیوانه دیوانه دیوانه » (سال 1354) توانست به جشنواره‌های معتبر بین‌المللی راه پیدا کند. همین موضوع، سبب شکل‌گیری مسیری روشن و موفقیت‌آمیز برای او و انیمیشن ایران شد. بسیاری از هنرمندان جوان و انیماتورهای ایرانی نیز چنین راهی را برای رسیدن به آرزوهای خود در پیش گرفته‌اند. امید می‌رود در آینده‌ای نه چندان دور، موجب رشد هرچه بیشتر صنعت پویانمایی در ایران شوند.
کلام آخر
صنعت انیمیشن در ایران با گذار از دوران ابتدایی خود، حال به دوره‌ای امیدوار کننده گام نهاده است. موفقیت‌های بین‌المللی و فروش قابل قبول این آثار در دهه 90، نوید بخش ارتقای این انیمیشن سازی در ایران بود. دوره‌ای که پویانمایی در ایران پا را از قاب تلویزیون فراتر گذاشت و با ساخت آثاری در چهارچوب سینما، توانست گیشه بین‌المللی را نیز تجربه کند. آمارها برای این دوره به نحوی بود که تقریباً هر سال شاهد حضور یک انیمیشن سینمایی ایرانی در میان سایر آثار در حال اکران بودیم.
بنابراین با توجه به روند تاریخچه ساخت انیمیشن ایران ، اکنون توجه اصلی بر روی ساخت آثاری با کیفیت‌های بالاتر، برای نمایش بر روی پرده سینماها است. در کنار این موضوع سعی می‌شود تا به حوزه بین‌الملل نیز توجه خاصی شود. عاملی که در دوره‌های گذشته، به این شدت مشهود نبود. اما از طرفی دیگر، این توجه باعث شد تا کیفیت انیمیشن‌های تلویزیونی نسبت به دوران اوج آن یعنی دهه 80 افت پیدا کند.
منابع
- پسر دلفینی چگونه روسیه را فتح کرد؟ ، گفتگوی مهر با تهیه‌کننده و کارگردان اثر، 21 شهریور 1401، کد خبر: 5586468
- «لوپتو» برنده جایزه بهترین انیمیشن جشنواره هند شد، 8 دی 1401، کد خبر: 84983348
- بنیامین ایرانی چگونه جهانی شد؟ گفتگو با مصطفی حسن آبادی تهیه‌کننده انیمیشن سینمایی «بنیامین» ، 6 اردیبهشت 1400، کد خبر: 929416
- مقاله تاریخچه انیمیشن ایران، امیرحسین مهاجرنیا
- رونمایی از بازی فیلشاه همزمان با فروش 7 میلیاردی، 30 اردیبهشت 1397، صحبت‌های هادی اسماعیلی، مدیر ارشد بازاریابی و فروش گروه «هنرپویا»
- نقشه وضعیت صنعت پویانمایی(نمافر)
https://www.mehrnews.com
https://isfahan.farhang.gov.ir
https://www.irna.ir
https://snn.ir
https://clicksite.org
https://pana.ir
