معجزه ای به نام موسیقی متن فیلم

برای چند ثانیه چشمانتان را ببندید و به فیلم پاپیون و جنگ ستارگان یا سریال قدیمی و خاطره‌انگیز از سرزمین شمالی بیندیشید. اولین چیزی که در ذهنتان تداعی می‌شود چیست؟  کمتر کسی است که با بارش برف در سرمای زمستان، ملودی تیتراژ سریال از سرزمین شمالی در ذهنش تداعی نشده باشد. همچنین با شنیدن نام فیلم پاپیون نوای سازدهنی موسیقی متن این فیلم در ذهنش نقش نبسته باشد. آیا می‌توان این فیلم‌ها را بدون موسیقی متن آن‌ها تصور کرد؟ به راستی اگر آثار مشهور سینما، چه آن‌ها که اسامی‌شان را آوردیم و چه دیگر فیلم‌های بزرگ مانند پدرخوانده و نجات سرباز رایان موسیقی متن نداشتند، چه اتفاقی برای مخاطب و عواطفش می‌افتاد؟ بعنوان مثال بدون آهنگ فیلم پدرخوانده نتیجه‌ای که کارگردانان برای مخاطب انتظار داشتند، همانی خواهد بود که مورد نظرشان بوده است؟

اهمیت موسیقی متن در فیلم

بخش زیادی از آنچه حس مخاطب را در زمان تماشای فیلم بر می‌انگیزاند به عهده آهنگ متن فیلم است. برای درک ضرورت استفاده از موسیقی متن در سینما لحظه‌ای را تصور کنید که بازیگر نقش اصلی کنار دریا راه می‌رود. درعین حال خاطرات فرزند از دست‌رفته‎‌اش را که روزی در همین ساحل بازی می‌کرده مرور می‌کند. اگر در پس زمینه، موسیقی غم‌انگیزی پخش نشود و آهنگی با تم وحشت برای آن در نظر بگیرند و یا اینکه سکانس تماماً به سکوت بگذرد، چه چیزی حس همدردی مخاطب را در آن لحظه‌ی حساس بر می‌انگیزاند؟ موسیقی متن در فیلم ها به نحوه درک ما از تصاویر فیلم و همچنین در جهت‌دهی به احساسات ما برای تفسیر سکانس‌ها و رفتار شخصیت‌ها کمک می‌کند. اهمیت نقش موسیقی متن برای اثرگذاری فیلم این است که آن اثر را به فیلمی بهتر تبدیل کند.

انواع موسیقی های فیلم

دسته‌بندی انواع موسیقی متن فیلم بر حسب ارتباطی است که قطعات موسیقی با تصاویر، وقایع و شخصیت‌های فیلم برقرار می‌کنند. زیرا رویکردهایی برای استفاده از موسیقی متن در فیلم وجود دارد. می‌توان انتخاب کرد هر شخصیت در فیلم یک آهنگ مخصوص داشته باشد. می‌توان انتخاب کرد هر حالتی، مثلا حالت دلهره و هیجان، یک آهنگ مخصوص داشته باشد. همچنین می‌توان ترجیح داد که مجموعه بهترین موسیقی متن با آهنگ هایی که هیچ سنخیت و شباهتی با یکدیگر نداشته باشند و تنها با حس و حال صحنه‌های فیلم منطبق باشند.

موسیقی متن همراستا با تصاویر فیلم

در این نوع از موسیقی تمامی سازها همراستا با حال و هوای تصاویر نمایش داده شده در فیلم پیش می‌روند. به عبارتی آهنگساز تمامی موارد نمایش داده شده در فیلم را با کمک صدا به‌وجود آورده است. تمام صحنه‌های فیلم بسته به حسی که بر می‌انگیزند، دارای موسیقی متن هستند. این نوع از آهنگ فیلم به دلیل ایجاد هیجان کاذب در مخاطب چندان موفق نبوده است.

موسیقی متن ارجاعی

در این نوع از موسیقی فیلم هر واقعه‌ایی در فیلم تم مخصوص به خودش را دارد. این حال و هوا باید به‌گونه‌ایی باشد که برای بیننده قابلیت شناسایی را داشته باشد. یعنی مخاطب در هر جا از فیلم این آهنگ را شنید بتواند تصویر موقعیت مربوط به آن را در ذهنش مسجم کرده یا به یاد آن بیفتد. از این سبک  موسیقی متن فیلم در اپراهای سال‌های 1840 به بعد بسیار استفاده شد. فرض کنید در یک فیلم، هر جا معما یا اتفاقی مشکوک و عجیب رخ می‌دهد، یک آهنگ خاص پخش می‌شود. مخاطب با شنیدن آن در طول فیلم انتظار دارد دوباره با یک ماجرای رازآلود مواجه شود.

لایت موتیف در موسیقی فیلم

یک تِم یا موتیف تکرارشونده است که به یک شخصیت یا موضوع به صورت مستقل اشاره دارد. تفاوت این تکنیک در ساخت موسیقی فیلم این است که در این حالت موسیقی متن به صورت لایت‌موتیف بوده و مخاطب را به سمت چیزی مثل یک اتفاق یا یکی از شخصیت‌های فیلم ارجاع می‌دهد. برای مثال، آهنگسازان موسیقی فیلم سریال بازی تاج و تخت برای هر خاندان موتیف مخصوص به خودش را داشت.

موسیقی واگنر

اصطلاح لایت‌موتیف پیوند محکمی با ریشارد واگنر ، آهنگ‌ساز، رهبر ارکستر و نظریه‌پرداز موسیقی آلمانی دارد. از او به‌عنوان ادامه‌دهنده راه بتهوون نیز یاد می‌کنند. یکی از دلایل عمده  شهرت او اپراهایش است. وی به عنوان یکی از مؤثرترین افراد در موسیقی فیلم شناخته شده است. واگنر از همان‌ سال‌های 1850 استفاده از سبک موسیقی لایْت‌موتیف را بنیان نهاد. او حتی برای هر یک از شخصیت‌های اپراهای خود، لایت موتیف مخصوصی را در نظر گرفته بود. البته استفاده از این سبک مشکلاتی هم مثل عدم امکان تغییر لایت موتیف‌ها داشت. چون اگر هریک از آن‌ها به هر دلیل تغییر می‌کرد، کارکردش را در فیلم از دست می‌داد.

موسیقی متن انتخابی

از این نوع  آهنگ فیلم بدون در نظر گرفتن عامل همخوانی برای فیلم‌ و سریال‌ها استفاده می‌شد. به عبارتی در مجموعه موسیقی متن انتخابی لزومی ندارد آهنگ‌های انتخاب شده حتما از یک جنس باشند. همین که با صحنه‌های فیلم همخوانی داشته باشند کفایت می‌کند. استفاده از این سبک از موسیقی متن سریال و فیلم در سال‌های 48 و 50 میلادی توسط سینمای هالیوود آمریکا خصوصا در فیلم‌های الویس پریسلی بسیار رایج بود. اما استفاده بیش از حد از آن، تاثیر موسیقی روی فیلم‌ها را بجای مثبت، منفی می کرد. لذا دیگر از موسیقی متن انتخابی استفاده نشد و عمر مفید آن تنها بین 10 الی 12 سال بود.

البته این مشکل در دهه 60 با کمک گرفتن از ساخت موسیقی برای فیلم و سریال بر اساس صداهای وقایعی که در خود فیلم رخ می‌داد حل شد. یکی از عمده دلایل آن هم رایج شدن استفاده از موسیقی الکترونیک و الکترا آکوستیک بود که در سهولت کار نیز نقش به سزایی داشت. چرا که در آن زمان روند آهنگسازی موسیقی متن برای یک فیلم از ابتدای آن تا زمانی که فیلم آماده اکران می‌شد بسیار طاقت فرسا بود.

استفاده از این روش با توجه به امکانات محدود در آن زمان به چند دلیل مانند یک شمشیر دو لبه بود. اول اینکه کارگردانان تا زمان اکران فیلم از نتیجه کار اطمینان نداشتند. چون نهایت اتفاقی که باعث می‌شد یک کارگردان از چگونگی تاثیر موسیقی متن فیلم آگاهی پیدا کند، نواختن آن توسط آهنگساز فیلم با پیانو بود.  انجام این کار هیچ تضمینی مبنی بر خوب بودن عملکرد اثر موسیقی روی فیلم در زمان نمایش آن به حساب نمی‌آمد.

دوم اینکه آهنگسازان موسیقی فیلم عملاً استقلالی برای خود نداشتند. چرا که تایید نهایی کار همیشه در دستان کارگردانان بود. در خیلی از مواقع کارگردانان از لحاظ دانش موسیقی اشتباهاتی داشتند. از جمله هنرمندان مطرح آن زمان میکل‌آنجلو آنتونیونی کارگردان ایتالیایی پسانورئالیسم و یکی از تاثیرگذارترین کارگردانان زمان خود بود که دهه فعالیت وی به آغاز سینمای ویژه آنتونیونی و فیلم‌های سه‌گانه دهه ۱۹۶۰ شهرت دارد. تکنیک‌های وی به قدری خاص و خلاقانه بود که سال‌ها بعد توسط افرادی مثل پیتر استفان پل بروک کارگردان نوآور تئاتر و سینمای بریتانیا مورد استفاده قرار گرفت. از جمله بدعت‌های شاخص او استفاده از موسیقی‌های انتخابی برای فیلم‌هایش بود که بسیاری از مشکلات ساخت موسیقی متن فیلم در آن زمان را حل کرد.

مراحل ساخت موسیقی متن فیلم

ساخت موسیقی متن برای فیلم و سریال ها ، مراحل متفاوتی از آهنگسازی و ساخت موسیقی عادی دارد. چراکه مخاطب قرار است این موسیقی‌ها را در پس‌زمینه یک فیلم بشنود. لازم است بین موسیقی‌های متن و موقعیت های فیلم هماهنگی لازم وجود داشته باشد. این هماهنگی، نیازمند هماهنگی دیگری بین کارگردان، آهنگساز و تدوین‌گر است. آهنگساز باید بداند برای چه لحظاتی می‌خواهد موسیقی متن بسازد. همچنین کارگردان باید بر چگونگی استفاده از قطعات موسیقی توسط تدوین‌گر نظارت داشته باشد. به طور خلاصه می‌توان مراحل ساخت موسیقی متن فیلم را به ترتیب زیر برشمرد.

• Music in the Post-Production | فرایند ساخت اهنگ متن از مرحله ایده پردازی تا مسترینگ آهنگ
• Spotting Session | مهمترین بخش آهنگسازی متن یک فیلم همین قسمت است. درواقع کارگردان با آهنگساز و تدوینگر صدا جلساتی را به منظور بررسی نحوه ساخت و چگونگی قطعات موسیقی فیلم و مدت زمان آن‌ها، بودجه مورد نیاز کار و … برگزار می‌کند.
• Temp Track |  ارائه مجموعه بهترین موسیقی متن مورد تایید کارگردان به آهنگساز برای انتقال بهتر ایده و نظر خود جهت ساخت موسیقی شبیه به آن. این کار بیشتر برای صرفه جویی در هزینه‌ها و زمان تهیه و تولید فیلم و سریال انجام می‌شود.
• Timing Notes ( Hitpoint ) | تعیین بازه وجود موسیقی متن در فیلم و همچنین تعیین نقاط اوج و فرود موسیقی در یک سریال یا فیلم.
• Mock-Ups ( Locked Edit ) | نسخه نهایی موسیقی فیلم است که دیگر امکان تغییر در آن وجود ندارد.
• Director mikromanagen | مدیریت و نظارت در مراحل ساخت و تدوین موسیقی متن فیلم سینمایی به خصوص در نسخه نهایی آن.

زمان بندی در ساخت موسیقی متن فیلم

یکی دیگر از موارد حائز اهمیت برای ساخت آهنگ متن سریال و فیلم زمان‌بندی آن است. به عبارتی بعضا پیش می‌آید برای یک فیلم دو ساعته تنها 20 روز مهلت ساخت موسیقی متن وجود دارد. این موضوع آهنگساز فیلم را به شدت تحت فشار قرار می‌دهد. به عنوان مثال آهنگساز موسیقی متن فیلم لورنس عربستان ، به صورت شبانه‌روزی و تنها به مدت چهار هفته آهنگسازی فیلم و مراحل ساخت موسیقی متن نسخه اصلی این فیلم ۲۲۲ دقیقه‌ای را تمام کرد. او به گفته خودش در طول شبانه روز تنها دو یا سه ساعت می‌خوابیده است.

بهترین شرکت‌های ساخت موسیقی فیلم در جهان

1.  Sony Music Entertainment : میانگین درآمد سالانه در 2022 ( 8.3 میلیارد دلار)
2. Independent Music Labels : میانگین درآمد سالانه در 2021 (9.9 میلیارد دلار)
3. Warner Music Group : میانگین درآمد سالانه در 2021 (5.9 میلیارد دلار)

بهترین موسیقی متن فیلم های دنیا

بنیاد فیلم آمریکا (بفا)، به عنوان سازمان هنرهای ملی و با هدف حفظ میراث فیلم آمریکا برای آموزش نسل‌های بعدی فیلم‌سازان تشکیل شده است. همچنین برای قدردانی از هنرمندان و آثارشان مجموعه فهرست‌های مختلفی از شاخصه‌های تشکیل دهنده یک فیلم گردآوری کرده است. این شاخصه‌ها عبارت‌اند از قهرمان، ستاره، فیلم، موسیقی متن ، نقل قول و … . در این میان فهرستی نیز با عنوان ۱۰۰ سال، ۱۰۰ موسیقی برتر متن فیلم ، توسط این بنیاد معرفی شده که در این بخش تنها به شرح سه مورد از بهترین موسیقی های متن تاریخ سینمای هالیوودی می‌پردازیم.

موسیقی فیلم جنگ ستارگان اثر جان ویلیامز

این فیلم نخستین‌بار در سال ۱۹۷۷ و تنها در ۴۲ سالن سینمایی اکران شد. در هفته اول توانست به فروشی بیش از ۳ میلیون دلار دست یابد. همچنین فروش آن بعد از اکران جهانی و به مدت یک سال بعد به بیش از ۴۰۰ میلیون دلار رسیده است. از این رو فیلم استار وارز به عنوان یکی از پرفروش ترین فیلم های جهان تاریخ سینما یاد می‌کنند. 

آهنگ جنگ ستارگان توسط جان ویلیامز آهنگساز، نوازنده پیانو و رهبر موسیقی آمریکایی ساخته شد. موسیقی متن سریال های جنگ ستارگان توسط بنیاد فیلم آمریکا ( بفا )، به عنوان اولین و مهمترین موسیقی فیلم برتر تاریخ سینما هالیوود شناخته شد. همچنین کتابخانه کنگره موسیقی نیز در سال 2004 به دلیل اهمیت فرهنگی، تاریخی و زیبایی‌شناختی این اثر آن را جزو فهرست ملی ضبط اصوات به ثبت رساند.

موسیقی فیلم بر باد رفته اثر ماکس اشتاینر

فیلم آمریکایی بر باد رفته در ژانر حماسی عاشقانه و درام به کارگردانی ویکتور فلمینگ است. اکران آن در سال سال ۱۹۳۹ اتفاق افتاد و با فروش بی‌سابقه به مدت 32 سال رکورد دار لیست پرفروش ترین فیلم های جهان سینمای هالیوود بود. استقبال و محبوبیت از بربادرفته به حدی زیاد بود که در طول قرن به رکورد 20 بار اکران مجدد دست یافت.

مدت زمان فیلم بر باد رفته حدوداً ۲۲۱ دقیقه است که همراه با آهنگ آغازین آن، موسیقی استراحت بین فیلم، آهنگ ورود و خروج فیلم حدوداً چیزی بالغ بر ۲۳۸ دقیقه می‌شود. 

ماکس اشتاینر آهنگساز آمریکایی اتریشی‌تبار بود که توسط دیوید سلزنیک، کارگردان فیلم بر باد رفته برای آهنگسازی آن انتخاب شد. وی که از اوایل دهه ۱۹۳۰ برای کمپانی آر.ک. ئو کار می‌کرد توسط  کمپانی برادران وارنر که از سال ۱۹۳۶ با اشتاینر قرارداد داشتند برای ساخت موزیک فیلم بر باد رفته ، سلزنیک قرض داده شد.

ساخت موسیقی متن فیلم بر باد رفته دوازده هفته به طول انجامید. به دلیل حجم و فشار زیاد کار، پنج ارکستر از جمله هوگو فریدهوفر ، موریس دو پک ، برنارد کاون ، آدولف دویچ و رجینالد توسط ماکس اشتاینر به کار گرفته شدند. 2 ساعت و 36 دقیقه مدت زمان آهنگ فیلم بر باد رفته بود که از آن عنوان طولانی‌ترین موسیقی متن ساخته شده دنیا در تاریخ سینمای هالیوود یاد می‌کنند.

بخش اعظم موسیقی متن سریال بر باد رفته الهام گرفته از موسیقی محلی ، میهنی و با هدف شکل بخشیدن به مضمون اسکارلت توسط ماکس اشتاینر ساخته شد.

موسیقی فیلم لورنس عربستان اثر موریس ژار

فیلم بریتانیایی لورنس عربستان در ژانر درام تاریخی حماسی به کارگردانی دیوید لین بود که در سال ۱۹۶۲ به نمایش درآمد. از آن به عنوان یکی از شاهکارهای تاریخ سینما به خصوص در حوزه موسیقی فیلم یاد می‌کنند. آهنگساز فیلم لورنس عربستان موریس ژار فرانسوی از جمله آهنگسازان مشهور هالیوود بود. این موسیقیدان ساخت موسیقی متن فیلم‌ محمد رسول‌الله و آهنگ فیلم عمر مختار را نیز در کارنامه خود به ثبت رسانده است.

جالب است بدانید از ابتدا قرار نبود که موریس ژار موسیقی متن فیلم لورنس العرب را بسازد. پیشنهاد انجام این کار به آهنگسازانی چون مالکوم آرنولد ، ویلیام والتون ، بنجامین بریتن و آرام خاچاطوریان داده شده بود. دیوید لین کارگردان فیلم لورنس عربستان از وی خواسته بود تا تنها برای بخش‌هایی از آن موسیقی بنویسد. اما ژار در فرصت اندکی که در اختیار داشت موسیقی کل فیلم را نوشت که  اتفاقاً هم مورد پسند لین قرار گرفت. موسیقی متن لورنس عربستان توانست جایزه اسکار بهترین موسیقی متن فیلم جهان را از آن خود کند. موریس ژار همچنین موفق به کسب دو جایزه اسکار دیگر در بخش بهترین موسیقی فیلم برای فیلم‌های دکتر ژیواگو – 1965 و گذرگاهی به هند – 1984 گردید.

کلام آخر

موسیقی متن برای یک فیلم شاخصه‌ای ضروری است. موسیقی متن همراستا ، ارجاعی ، لایت‌موتیف و انتخابی انواع موسیقی متن سریال و فیلم هستند. به مرور زمان شرکت‌هایی برای ساخت موسیقی متن فیلم ها به وجود آمد. از میان آن‌ها می‌توان به Sony Music Entertainment با درآمد 8.3 میلیارد دلاری اشاره کرد. در تاریخ سینما برخی از آثار پیوند خاصی با موسیقی متن خود دارند. همچون موسیقی فیلم جنگ ستارگان اثر جان ویلیامز که در فهرست بنیاد فیلم آمریکا ، یکی از برترین موسیقی متن‌هاست. برای نمونه‌های دیگر می‌توان به فیلم‌های بربادرفته و لورنس عربستان اشاره داشت.

به هر رو، همان‌گونه که نمی‌توانیم زندگی را بدون صدا و موسیقی تصور کنیم قطعا تصور فیلم بدون صدا و موسیقی متن هم سخت خواهد بود. این معجزه تاثیر موسیقی بر فیلم است که به دفعات و به تنهایی توانسته بار معنایی و کلامی در فیلم را به مخاطب القا کند. به راستی این جمله مشهور ناظر بر همین ویژگی موسیقی است: “آنجا که کلام باز می ماند، موسیقی آغاز می شود”. استاد نادر مشایخی آهنگساز و رهبر ارکستر ایران چه زیبا بر این کلام صحه گذاشته‌اند: ” موسیقی با گوش کردن آغاز می‌شود”.

منابع

https://www.afi.com/  AFI’s 100 YEARS…100 SONGS