به همت گروه سیاست‌پژوهی و داده‌کاوی نمافر کتابچه «داده‌نمای صنایع دستی در فضای مجازی» منتشر شد. در این محصول، انواع صنایع دستی در فضای مجازی، توزیع جغرافیایی آن‌ها و همچنین فعالان صنایع دستی در فضای مجازی مورد بررسی قرار گرفته است. تحلیل روند صنایع دستی در ایران و جهان، شناسایی مهم‌ترین پلتفرم‌ها در ترویج و فروش صنایع دستی، آشنایی با برترین فعالان و کنش‌گران صنایع دستی در فضای مجازی را بررسی می‌کنیم. تشخیص پرمخاطب‌ترین حوزه‌های صنایع دستی، بررسی پراکندگی جغرافیایی کسب و کارهای مرتبط با صنایع دستی، شناسایی مهم‌ترین شهرهای صنایع دستی و مهم‌ترین محصولات آن‌ها از جمله اهداف این مطالعه است. نتایج حاصل از این تحقیق می‌تواند برای سیاست‌گذاران، کسب و کارهای فعال در صنایع دستی و همچنین افرادی که قصد ورود به حوزۀ صنایع دستی را دارند، سودمند باشد و افق‌های تازه‌ای پیش روی‌شان قرار دهد.
۱. بررسی رشته‌های صنایع دستی در فضای مجازی
در بخش اول، با بررسی پنج پلتفرم دیجی‌کالا، اینستاگرام، باسلام، آپارات و ویکی‌پدیا تنوع محصولات صنایع دستی ایران و میزان توجه مخاطبان به آن‌ها ارزیابی شده است.
صنایع دستی در دیجی کالا
برای بررسی صنایع دستی در دیجی‌کالا، تعداد محصولات در هر دستهبندی، مبنای ارزیابی قرار گرفته است. چراکه بالا بودن تعداد محصولات یک دسته، می‌تواند نشان‌دهندۀ تنوع و علاقۀ بیشتر مشتریان به آن دسته و همچنین رقابتی بودن آن بخش باشد. بر این اساس، دستۀ کاشی‌کاری در صدر دسته‌بندی‌ها قرار دارد. دست‌بافته‌ها، رودوزی، محصولات چرمی و دست‌دوز از دیگر دسته‌بندی‌هایی است که بیشترین تعداد محصول را به خود اختصاص داده‌اند.
معیار دیگر نیز میزان آرای مخاطبان به هر یک از محصولات صنایع دستی ایرانی است که بر این اساس، جعبۀ هدیه، ابزار و لوازم، جاکلیدی بیشتر سهم را از آرای کاربران به هنرهای دستی دارند. در مقابل، کم‌ترین آرا به رشته‌های فیروزه‌کوبی، ملیله‌کاری، معرق‌کاری، انواع سوزن‌دوزی و میناکاری اختصاص دارد.
صنایع دستی ایران در اینستاگرام
در شبکه اجتماعی اینستاگرام 110 هزار پست با هشتگ صنایع دستی (#صنایع_دستی) داده‌کاوی شده است. همچنین سایر هشتگ‌هایی که در این پست‌ها کنار هشتگ اصلی نوشته شده مورد تحلیل قرار گرفته است. به این ترتیب، ضمن حذف هرزنامه‌ها، پست‌ها بر اساس مشابهت هشتگ‌های ذیل‌شان به 17 خوشۀ اصلی تفکیک شده‌اند. در این میان، خوشۀ هدیه، دست‌ساز، جهیزیه، پته‌دوزی، پوشاک و بافتنی بیشترین تعداد پست را در اینستاگرام دارند.
اثرگذاری (تعداد لایک+ 3 برابر تعداد کامنت‌ها) به‌عنوان معیار دیگری برای بررسی صنایع دستی در اینستاگرام قرار گرفته است. بر این اساس، با در نظر داشتن خوشه‌بندی انجام‌شده، خوشۀ هدیه بالاترین مجموع اثرگذاری را دارد. همچنین میانگین اثرگذاری هر پست به‌تفکیک خوشه‌ها نیز بررسی شده است که خوشههای نوروز و هفت‌سین، جهیزیه و پته‌دوزی، پوشاک و بافتنی برترین خوشه‌ها شناسایی شده‌اند. در مقابل، خوشههای دکور، زیورآلات و فلزکاری، شمع و رزین کم‌ترین میانگین اثرگذاری را دارند. به این معنا که کم‌تر مورد اقبال مخاطبان صنایع دستی ایران در اینستاگرام قرار گرفته‌اند.
صنایع دستی در آپارات
کلیدواژه‌های دارای بیشترین محتوا، معیار بررسی صنایع دستی در آپارات قرار گرفته است. بر این اساس صنایع دستی بافتنی، چرم‌دوزی، سفال، خراطی، مکرومه‌بافی و کاشی‌کاری در صدر رشته‌های صنایع دستی قرار گرفته‌اند که این نتیجه تا حدی ناشی از ماهیت آموزشی آپارات است.
صنایع دستی در باسلام
در فروشگاه باسلام نیز مانند دیجی‌کالا، تعداد محصولات در هر دستهبندی معیار بررسی در نظر گرفته شده است. بر این اساس، محصولات صنایع دستی بافتنی بیشترین سهم را از تنوع محصولات باسلام دارد. بعد از آن ظروف سفالی، تریکوبافی و محصولات برنجی قرار دارد. در مقابل، ملیله‌کاری، منجوق‌دوزی، ظروف مسی و قلم‌کاری کم‌ترین سهم را از صنایع دستی ایران در باسلام دارند.
صنایع دستی ویکی پدیا
تعداد بازدید از صفحات صنایع دستی ایرانی، سنجه‌ای برای ارزیابی صنایع دستی در سایت ویکی‌پدیا قرار گرفته است. بر این اساس، رشته‌های ذیل الیاف و چرم دوزی بیشتر از سایرین مورد توجه مخاطبان بوده است. هنرهای دستی با کاغذ و سرامیک نیز در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در مقابل، انواع صنایع دستی شیشه‌ای، فلزی و چوبی کم‌ترین میزان بازید را در ویکی پدیا به خود اختصاص داده‌اند.
2. توزیع جغرافیایی صنایع دستی ایران
در بخش دوم محصول، برای درک بهتر نقش جغرافیا بر توسعۀ محصولات صنایع دستی، برش جغرافیایی صنایع دستی در سرویس‌های موقعیت‌محور بررسی شده است. گوگل ترندز، گوگل‌مپ و برنامه نشان، اینستاگرام، باسلام چهار سرویس مورد بررسی در این بخش است.
آمار سرچ صنایع دستی با استفاده از گوگل ترندز
در ابتدا موضوعات مرتبط با حوزه صنایع دستی در یک بازۀ پنج‌ساله با استفاده از گوگل ترندز مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می‌دهد روند جستجوی صنایع دستی در ایران، طی 4 سال گذشته تقریبا ثابت بوده است. بیشترین میزان جستجوی گوگل در حوزه صنایع دستی نیز در ماه‌های آذر، دی و بهمن ثبت شده است. بر اساس مکان اما استان خراسان جنوبی در صدر جستجوهای مربوط به هنرهای دستی قرار دارد. استان‌های هرمزگان، زنجان، اصفهان، یزد و گیلان در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
همچنین جستجوی جهانی صنایع دستی مورد بررسی قرار گرفته و در نتیجه یک روند نزولی مشاهده شده است. بیشترین میزان جستجوی جهانی هر ساله در ماه نوامبر بوده که می‌تواند ناشی از رویداد بلک فرایدی (جمعۀ سیاه) و قرار گرفتن در آستانۀ جشن کریسمس باشد. بر اساس مکان اما کشورهای آمریکای جنوبی و برزیل بیشترین میزان جستجو را به خود اختصاص داده‌اند. بعد از آن آمریکای مرکزی، شرق آسیا، خاورمیانه و غرب اروپا قرار دارند.
کسب و کارهای حوزه صنایع دستی ثبت شده در گوگل مپ و نشان
در این بخش، تعداد کسب و کارهای ثبت شده در بستر برنامه‌های گوگل‌مپ و نشان معیار بررسی قرار گرفته است. بر این اساس استان‌های اصفهان، خراسان رضوی، تهران، مازندران و گیلان بیشترین کسب و کارهای مربوط به صنایع دستی ایران را ثبت کرده‌اند. از بین 1132 مکان ثبت‌شده، عمدۀ آن‌ها متعلق به بازارها و فروشگاه‌های فروش صنایع دستی می‌باشد. البته در اپلیکیشن نشان سهم ادارات دولتی نسبت به گوگل‌مپ بیشتر است.
پیج‌های فروش صنایع دستی در اینستاگرام
بر اساس پراکندگی محتوای ثبت شده در اینستاگرام، بازار فروش صنایع دستی در استان‌های تهران، مازندران و گیلان بیشترین سهم را دارد. این نتیجه تاییدی بر صدق بررسی‌های توزیع جغرافیایی کسب و کارها در گوگل‌مپ و نشان است. همچنین نقاط فعالی در خارج از ایران مشاهده می‌شود که مربوط به فروش صنایع دستی کشورهای همسایه مثل افغانستان، کویت، عراق و امارات است. به‌طور کلی الگوی مشابهی برای کسب و کارهای محلی در اینستاگرام و گوگل‌مپ ارزیابی شده است.
فروش صنایع دستی در باسلام
در برنامه باسلام، برای رسیدن به یک برآورد درست از محصولات صنایع دستی هر استان، محصولات همۀ فروشگاه‌های هنرهای دست ساز بررسی شده است. برای مثال نتایج نشان می‌دهد پرتکرارترین دستهبندی صنایع دستی در تهران مربوط به محصولات دست ساز خانگی برنجی و سفالی است.
3. فعالان و کنش‌گران صنایع دستی در فضای مجازی
در این بخش کسب و کارهای فعال مرتبط با صنایع دستی در چهار پلتفرم آپارات، باسلام، دیجی‌کالا و اینستاگرام بررسی شده است.
پلتفرم آپارات
تعداد محتوای منتشر شده، معیار تحلیل پیج‌های صنایع دستی در آپارات قرار گرفته و بر این اساس فعال‌ترین پیج‌ها طی شش ماه گذشته شناسایی شده است. کانال‌های آفرینش، بافتنی صمدی نرگس، بافتنیا، نجار کوچک، دنیای من، آی هدیه از جمله آن‌ها است. در ادامه برای تحلیل دقیق‌تر وضعیت کانال‌های آپارات، میانگین تعداد بازدید هر ویودیو نیز واکاوی شده و نتیجه در این زیربخش ارائه شده است.
برنامه و سایت باسلام
در برنامه و سایت باسلام، تعداد محصولات دست ساز خلاقانه هر غرفه مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می‌دهد غرفۀ برنز نوین، گالری صنایع دستی نوین، تریکو شیک شو بزرگ‌ترین غرفه‌های صنایع دستی در باسلام هستند. میزان آرای ثبت شده برای محصولات هر غرفه نیز مغفول نمانده و در ادامۀ این بررسی‌ها فروشندگان صنایع دستی با تعداد آرای بالاتر از میانگین، تحت‌عنوان فروشندگان مطرح و فروشندگان با تعداد آرای پایین‌تر از میانگین، تحت عنوان فروشندگان عادی دستهبندی شده‌اند.
فروشگاه اینترنتی دیجی‌کالا
در بررسی فروشگاه اینترنتی دیجی‌کالا، یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها امتیاز مشتریان به فروشنده است. میانگین این امتیاز مساوی با جمع (امتیاز کل، امتیاز بدون مرجوعی، امتیاز تامین به‌موقع، امتیاز تعهد ارسال) تقسیم بر 4 می‌باشد. با در نظر گرفتن این شاخص در کنار تعداد محصولات هر فروشنده، بهترین فروشنده‌های فعال صنایع دستی ایران در دیجی‌کالا شناسایی شده و نتایج به‌صورت تصویری در این زیربخش ارائه شده است.
شبکه اجتماعی اینستاگرام
در شبکه اجتماعی اینستاگرام، از میان 2.4 میلیون پست با هشتگ صنایع دستی، حدود 120 هزار پست اخیر بررسی شده است. همچنین صفحات از نظر تعداد پست در بازۀ زمانی مدنظر، مجموع میزان اثرگذاری و میانگین میزان اثرگذاری هر پست ارزیابی شده است. در نهایت پیج‌های برتر فروش صنایع دستی در اینستاگرام شناسایی شده و در این زیربخش معرفی شده است.
جمع‌بندی
در این مطلب وضعیت صنایع دستی ایران از سه زاویه مورد بررسی قرار گرفته است:
در بخش اول از منظر رشته‌های صنایع دستی در فضای مجازی، پنج پلتفرم دیجی‌کالا، اینستاگرام، باسلام، آپارات و ویکی‌پدیا داده‌کاوی شده است. نتایج نشان می‌دهد محصولات بافتنی دست ساز، صنایع دستی فلزی و سنگی در دو پلتفرم دیجی‌کالا و باسلام عرضۀ بیشتری دارد. همچنین لوازم مربوط به صنایع دستی، جعبۀ هدیه دست ساز، جاکلیدی، محصولات بافتنی و سفالی بیشتر مورد توجه مخاطبان قرار دارد. فروش صنایع دستی سنتی مثل ملیله‌دوزی، قلم‌زنی، معرق‌کاری و خاتم کاری کم‌ترین سهم را عرضه و تقاضا در فضای مجازی به خود اختصاص داده‌اند.
هدیه، دست‌ساز و پته‌دوزی نیز از مهم‌ترین خوشههای محتوایی در اینستاگرام است و بیشتررید و فروش صنایع دستی در اینستاگرام به‌منظور هدیه به‌فروش می‌رسد. در آپارات محصولات بافتنی دست بافت، چرم‌دوزی، سفالگری، مکرومه و خراطی بیشترین سهم را از محتوای صنایع دستی دارند. در ویکی پدیا اما الیاف، چرم و سرامیک بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
در بخش دوم از منظر توزیع جغرافیایی صنایع دستی ایرانی، چهار سرویس موقعیت‌محور گوگل ترندز، گوگل‌مپ و نشان، اینستاگرام و باسلام بررسی شده است. نتایج نشان می‌دهد استان‌های اصفهان، خراسان رضوی، گیلان، تهران و مازندران در گوگل‌مپ و اینستاگرام بیشترین تعداد کسب و کار محلی و رسمی حوزه صنایع دستی را دارند. اما بر اساس داده‌های گوگل‌ترندز از آمار سرچ گوگل صنایع دستی، استان‌های خراسان جنوبی، هرمزگان، اصفهان، یزد و گیلان سهم پررنگ‌تری دارند.
در میان کشورها نیز آمریکای جنوبی و آمریکای مرکزی مهم‌ترین خواستگاه صنایع دستی محسوب می‌شود. به‌طور کلی روند در 4 سال گذشته روند توجه به صنایع دستی در ایران ثابت و در جهان، نزولی بوده است.
در بخش سوم نیز به منظور شناسایی برترین فعالان حوزه صنایع دستی در فضای مجازی، چهار برنامه آپارات، باسلام، دیجی‌کالا و اینستاگرام مورد بررسی قرار گرفته است.
