بررسی دلایل سفر بیشتر مردم به شمال کشور

از این دعای داریوش یکم «خدا این کشور را از دشمن، از خشکسالی و از دروغ حفظ کند» که بر کتیبه‌ای در تخت جمشید حک شده حدودا دو هزار و پانصد سال می‌گذرد. اما ایرانیان هنوز از خشکسالی واهمه دارند. آب، در تمام زمان‌ها و مکان‌ها، ادیان، فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، محترم و مورد عشق و علاقه بشر بوده است. اما رابطه انسان‌ها با آب در مناطق خشک جهان متفاوت است. آب در این مناطق بیش از دیگر نقاط جهان، معنای مرگ و زندگی دارد. ساکنان این نواحی از دیرباز برای باران قربانی می‌داده‌اند، نماز می‌خوانده‌اند و در مصرف آب صرفه‌جویی می‌کرده‌اند. اهمیت دسترسی به آب ، مردمانی همچون بیابان‌نشینان ایران را به حفر قنات واداشت. این مناطق با آفتاب هم رابطه‌ای خاص دارند. آفتابی که پوستشان را می‌سوزاند و گرما راحتشان نمی‌گذارد. آیا این می‌تواند دلیل اشتیاق آن‌ها برای سفر به شمال و مناطق ساحلی باشد؟

چرا همیشه شمال مقصد سفر است ؟

سفر به استان‌های شمالی کشور ، خصوصا گیلان و مازندران امروزه تبدیل به یک کلیشه ذهنی شده است. تا جایی که حتی در ترانه‌های عامیانه نیز راه پیدا کرده است. مردم شمال را به عنوان یک پیش‌فرض برای مقصد سفر خود در ذهن دارند. یعنی سفر به شمال ، بدون آنکه به خوبی در مورد این انتخاب فکر کرده باشند و یا اصلا انتخاب‌ دیگری در ذهن داشته باشند، انجام می شود. وقتی پای سفر سیاحتی به میان می‌آید، نخستین انتخاب شهرهای شمال ایران است. شاهدش همین نوروز امسال که مازندران و گیلان در صدر استان های پر مسافر کشور بودند. به نقل از مرکز ملی آمار، مازندران در سال 1400 که هنوز تحت تأثیر ویروس کرونا بود، بیشترین ورودی مسافر را داشته است. در نوروز 1401 نیز استان‌های مازندران و گیلان ، در لیست پرمسافرترین استان های کشور به ترتیب در رتبه اول و سوم بودند که شلوغ ترین شهرهای ایران در نوروز را داشتند. درست است که سفر به شمال به یک برنامه از پیش معین تبدیل شده است، اما این کلیشه ذهنی ریشه‌هایی دارد. وقتی به چرایی این جذب همیشگی و گسترده مسافر و گردشگر به شمال فکر می‌کنیم، ابتدا همان پاراگراف اول متن، علاقه به آب، سرسبزی، باران، هوای مرطوب و دوری از آب‌وهوای خشک به ذهن‌مان می‌رسد.

جاذبه های گردشگری مازندران

از اساس برای یافتن انگیزه مسافران از سفر به یک محدوده باید ویژگی‌های آن محدوده را در نظر گرفت. در مرتبه بعد، مهم‌ترین فاکتور ویژگی مبدأ مسافر است. اگر بدانیم مردم از کجا به یک منطقه سفر می‌کنند، چرایی سفر آن‌ها روشن‌تر می‌شود. مازندران استانی ساحلی است و همین مهم‌ترین توجیه برای سیل مسافرانی است که به سمت آن می‌روند. دریاها در تمام جهان، گردشگری را رونق می‌بخشند و علاوه‌بر رودهای طبیعی، رودخانه‌ای از انسان‌ها را هم به خود جلب می‌کنند. مثلا مازندران با اینکه پدیده‌های تاریخی و فرهنگی هم دارد اما مسافران را با دریاها و جنگل‌هایش به سمت خود می‌کشد. به گفته معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی از 13 میلیون مسافری که تا هفتم فروردین ماه امسال به این استان رفتند، 6 میلیون آن‌ها از جاذبه‌های رسمی گردشگری مازندران بازدید کردند. 5 میلیون از این بازدیدها تنها معطوف به پدیده‌های طبیعی همچون دریاها و جنگل‌ها و مکان‌های بکر استان مازندران بوده است. بدیهی است که این تنها آمار رسمی است. همین آمار مشخص می‌کند جاذبه‌های طبیعی دیدنی چه نقش پررنگی در جذب گردشگر استان مازندران دارند. به طور کلی این استان در نوروز 1402 حدود 20 میلیون مسافر داشته است.

همچنین حدود 12 میلیون نفر سفر به استان گیلان داشته اند. مسافران نوروزی شمال در واقع خانواده‌های ایرانی هستند که غالبا با وسیله نقلیه شخصی به زیباترین شهر شمال ایران سفر می‌کنند. آن‌ها برای سفر به شمال با ماشین شخصی برنامه‌ای مشخص دارند. همینطور با تعاریف مرسوم واژه توریست یا گردشگر تطابق ندارند. این یعنی این مسافران را نمی‌توان گردشگران فعال دانست که از امکانات توریستی مختلف شهرهای شمال ایران بهره ببرند. آن‌ها عمدتا جذب یک عنصر گردشگرپذیر می‌شوند.

مبدأ مسافران شهرهای شمالی ایران

برای واکاوی وضعیت مسافران شمال کشور، باید آن‌ها را به دو دسته گردشگران داخلی و گردشگران ورودی تقسیم کنیم. توریست داخلی ، مسافرانی هستند که در داخل کشور مسافرت می‌کنند و توریست ورودی مسافرانی که از خارج کشور می‌آیند. به گفته رییس اداره مدیریت راه‌های اداره کل راهداری مازندران ، بیشترین گردشگران داخلی و مسافران شمال که به مازندران سفر کرده‌اند از استان‌های تهران، البرز، گلستان، خراسان رضوی، فارس و اصفهان بوده‌اند. این پنج استان نسبت به مازندران چند ویژگی عمده دارند. استان‌های با مراکز بزرگ، شلوغ و پرجمعیت‌اند. نزدیک به مازندران‌اند و یا استان‌هایی گرم و کم‌آب‌اند. مثلا تهران و البرز، استان‌هایی درگیر با مصائب و مشکلات شهرنشینی هستند. شهرهای تهران و کرج، مراکز استان‌هایی صنعتی‌اند که ساکنانشان از آلودگی هوایی و صوتی، ترافیک، زندگی ماشینی، ساعات کار زیاد و از این قبیل رنج می‌برند. سبک زندگی شهری آفاتی دارد که نیاز به زیباترین و بهترین جای شمال برای مسافرت و فضای دور از هیاهو را ضروری‌تر می‌سازد. علاوه‌بر این تهران و البرز به مازندران بسیار نزدیک‌اند.

سفر گلستانی‌ها بعنوان گردشگر به مازندران

نکته جالب این است که استان گلستان نیز در فهرست استان های پر مسافر به مازندران قرار دارد. گلستان خود استانی شمالی است و از ساحل و ارتفاعات جنگلی برخوردار است. اما قسمت اعظم این استان نیز خشک و بیابانی است و از صحراهای پهناور تشکیل شده است. مردم گلستان می‌توانند برای تغییر آب و هوا از مرزهای استان خود خارج نشوند؛ اما این دیگر معنای سفر پیدا نمی‌کند. همچنین ساحل این استان نسبت به ساحل طولانی مازندران ، بسیار کوچک است. علاوه‌بر این، امکانات گردشگری و توریسم جایی پدید می‌آید که مسافر و توریست بیشتری رفت‌وآمد داشته باشد. از این منظر گلستان با اینکه برخی ویژگی‌های طبیعی مازندران را دارد، اما امکانات تفریحی و توریستی که در گذر سال‌ها پدید می‌آید، بی‌شک در مازندران بیشتر است. همچنین هم‌مرزی و نزدیکی این استان در میزان بالای سفرهای نوروزی مردم آن به مازندران نقش مهمی دارد.

خراسان رضوی، فارس و اصفهان از مازندران دورند. اما هم بیابانی‌اند و هم مراکز استانی شلوغ و بزرگ دارند. اهالی کلان‌شهرها علاوه‌بر آنکه با سختی‌ها زندگی شهری درگیرند، عموما از طبقه متوسط‌ هستند و توان مالی بیشتری برای رفتن بهترین جای شمال برای مسافرت و تفریح دارند. این استان‌ها هر سه از استان‌های گردشگری و توریستی ایران به شمار می‌روند. خراسان رضوی قطب گردشگری مذهبی و اصفهان و فارس قطب گردشگری تاریخی و فرهنگی ایران است.

گردشگران خارجی در شمال ایران

در میان گردشگران ورودی نیز کشورهای گرم و خشک‌ هم به چشم می‌خورند. بنابر گزارش سال 2022 سازمان جهانی گردشگری ، در این سال ۴.۱ میلیون نفر به ایران سفر کرده‌اند. این رقم 6 درصد مسافرانی است که در این سال به غرب آسیا سفر کرده‌اند. در ماه جولای این سال که مصادف با تیر و مرداد است، رکورد ورود سفر خارجی ها به ایران شکسته شده است. بر اساس اعلام معاونت گردشگری وزارت میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی ، کشور عراق در سه‌ماهه‌نخست 1401 در صدر تعداد توریست ها در ایران قرار دارد.کشورهای ترکیه، جمهوری آذربایجان، افغانستان و پاکستان در مرتبه بعدی قرار دارند. در سال 2021 هم 70 درصد گردشگران خارجی در ایران از کشورهای عراق، ترکیه، جمهوری آذربایجان و کویت بوده‌اند.

در نیمه نخست سال 97 مجموعا 105 هزار گردشگر ورودی به مازندران آمده‌اند. گفته می‌شود دلایل سفر عراقی‌ها به ایران، به ترتیب زیارت، گردشگری پزشکی و تفریح است. علاوه‌بر زیارت امام هشتم علیه‌السلام ، جاذبه‌های درمانی و تفریحی ایران برای کشوری با جغرافیای نامهربان عراق بسیار جذاب است. در نیمه نخست سال 98 گفته شد روزانه صد عراقی وارد شمال ایران می‌شوند.

در منطقه غرب آسیا که هوایش خشک و خشن است، آب و هوای معتدل شمال ایران و مناطق خزری،  حکم کیمیا دارد. حتی کشورهای توریستی حاشیه خلیج فارس نیز از نعمت یک اقلیم معتدل و سرسبز محروم‌اند. شمال ایران ظرفیت بیشتری برای جذب گردشگران خارجی در ایران دارد. اما واقعیت این است که با عدم نظارت صحیح و مدیریت قوی، تن مازندران و گیلان با همین حد گردشگر و مسافر خارجی در شهرهای توریستی شمال ایران هم رنجور و زخمی است. طبیعت سبز و معتدل، طبعا شکننده‌تر است. اثرات منفی گردشگری مخرب بر محیط زیست می‌تواند ایران را از نعمت بهشت خدادی‌ و جاذبه های گردشگری که در شمال کشور قرار دارد محروم کند.

علاقه به اقامتگاه بومگردی

در سال‌های اخیر علاقه و میل مسافران گردشگر و طبیعت گرد به محیط‌های بومی و اقامتگاه سنتی بیشتر شده است. علاقه به نوستالژی و دلزدگی از تکرار محیط‌های مدرن، باعث شده جاذبه ها و جاهای دیدنی سنتی مثل دیوارهای کاهگلی، درهای چوبی آبی‌رنگ و سقف‌های سنتی چوبی دل از مسافران شهر های شمال برباید. تا جایی که بنابر اعلام اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری مازندران ، در نوروز 1402، بیش از 25 درصد از مسافران ورودی شمال ساکن روستاهای مازندران شدند. مازنداران بیش از 3000 روستا دارد و بیش از نیمی از جمعیت استان در روستاها زندگی می‌کنند. این یعنی یک ظرفیت مهم گردشگری  . همچنین علاقه به مکان های سنتی دیدنی و گردشگری شمال ایران ، باعث رشد استفاده از اقامتگاه‌های بوم‌گردی استان های شمالی شده است. به طوری که در همین بازه نوروز 1402 بیش از 120 هزار مسافر در اقامتگاه‌های بوم‌گردی مازندران ساکن شدند. این رقم در مدت مشابه سال گذشته 61 هزار نفر بوده است. بر این مبنا سکونت در اقامتگاه‌های بوم‌گردی ظرف یک سال دو برابر شده است. بنابر اعلام مسئولان اداره میراث فرهنگی مازندران، تنها 350 اقامتگاه بوم‌گردی در این استان وجود دارد. البته رشد بوم‌گردی ملاحظات فرهنگی دقیقی دارد که بی‌توجهی به آن‌ها به توسعه پایدار نمی‌انجامد.

بهترین مراکز خرید مازندران

خرید کردن در سفر یک چاشنی‌ همیشگی در مسافرت ایرانی‌هاست. استان های شمال ایران و خصوصا مازندران هم پر از مراکز خرید بزرگ است. برخی از این مراکز فروشگاه های برند مازندران هستند که مخصوص برندهایی هستند که تنها در شمال یافت می‌شوند. یکی از این برندها « ایران کتان » است. این برند از ابتدا در مازندران تأسیس شد و اکنون شعب متعددی تنها در همین استان دارد. هرچند در سال 97 با تأسیس فروشگاه اینترنتی خود، دسترسی محصولات خود به دیگر نقاط کشور را افزایش داد. مرکز خرید مشهور دیگر، مجموعه متل قو مازندران است. متل قو در سلمان شهر در نزدیکی چالوس و نوشهر قرار دارد و خود، مجموعه‌ای از جاذبه‌های گردشگری است. پلاژ و چند مرکز خرید بزرگ همچون « الماس متل قو » و « الماس قو خاورمیانه » مسافران و گردشگران خارجی زیادی را به خود جذب می‌کند. از این دست فروشگاه‌های بزرگ شمال در سرتاسر مازندران فراوان به چشم می‌خورند. جدا از مراکز خرید و فروشگاه های برند مازندران ، محصولات ارگانیک شمال هم انگیزه برخی از مسافران و توریست های خارجی برای سفر به این ناحیه است.

کلام آخر

استان‌های شمالی گردشگری ایران خصوصا گیلان و مازندران قطب همیشگی سفر و توریستی ایران بوده و هستند. با بررسی آمار مسافران نوروزی شمال در نوروز 1402، در می‌یابیم که اغلب مسافران مازندران از تهران، البرز، گلستان، خراسان رضوی، فارس و اصفهان بوده‌اند. با اندکی تأمل می‌توان دریافت این استان‌ها چند ویژگی مشترک دارند. یا مرکز شهرهایی کلان‌شهر دارند، یا آب ‌و هوایی بیابانی. کلان‌شهرها بافت جمعیتی طبقه متوسط را در خود جا داده‌اند که بیش از دیگر اقشار امکان سفر به شمال با ماشین شخصی یا بدون ماشین دارند. همچنین ساکنان این شهرها با چالش‌های شهرنشینی درگیرند و سفر به شمال برای آن‌ها فرصتی برای تنفس است. استانی همچون گلستان نیز به دلیل خشکی هوا و نزدیکی به مازندران در فهرست بیشترین تعداد مسافر به مازندران قرار دارد.

 شهرهای شمالی کشور ایران با آب و هوای معتدل خزری خود در منطقه غرب آسیا هم اقلیمی منحصر به فرد به شمار می‌آیند. بیشترین گردشگران خارجی شمال ایران که به مازندران سفر می‌کنند از عراق هستند. شهرهای غربی مازندران بیش از دیگر مناطق این استان برای گردشگران خارجی جذاب است. اقامتگاه‌های بوم‌گردی و مراکز خرید شمال هم از مؤلفه‌های مهم جذب گردشگر در شمال و خصوصا مازندران است.