اگر از ما بخواهند فقط یک اثر را به‌عنوان نماد فرهنگ و هنر ایران به مردم جهان معرفی کنیم، انتخاب‌مان چه اثری است؟ نقاشی مینیاتور ایرانی؟ بهترین شعر ایران؟ چند خط خوشنویسی ایرانی؟ یک جام میناکاری ایرانی؟ یا بنایی که با کاشی‌کاری‌ها، گچ‌بری‌ها، منبت‌کاری‌ها و شیشه‌گری‌هایش بتواند معماری ایرانی را به رخ بکشد؟ اگر نخواهیم چشم بر هیچکدام از این هنرها ببندیم چطور؟ آیا اثری هست که آنچه خوبان همه دارند، یکجا داشته باشد؟ خوشبختانه بله.
فرش ایرانی با الهام از همه این شاخه‌ها، نه فقط نمایانگر هنر ایران بلکه انعکاس‌دهنده روح ایرانی است. چرا که هنرمند آگاهانه طرح می‌زند. رنگ‌ها را انتخاب می‌کند و تار و پود را به هم می‌بافد. در این اثنا منویات درونی و ذوقی‌اش با دانسته‌های علمی و تجربی‌اش درمی‌آمیزد. درنهایت، اثری ارزشمند و متعالی خلق می‌کند. در واقع هیچ اثری مانند قالیچه ایرانی نمی‌تواند تعادل شگفت‌انگیز میان صورت و معنا در هنرهای ایران را آشکار کند.
انواع فرش ایرانی اصول مستحکمی دارد که زیبایی‌ها بر پایه آن شکل گرفته‌اند. اگر آن‌ها را کشف کنیم می‌فهمیم چطور با ارزش‌های هنری و فرهنگی کشورمان پیوند دارند. حالا مدال پایتخت فرش جهان بر گردن ایران آویخته است تا خود را با این هنر به جهان معرفی کند. اما آیا ایران توانسته از این هنر اصیل، یک صنعت سودآور هم بسازد یا خیر؟ صنایع فرش ایران چه جایگاهی در جهان دارد؟
صنعت فرش در ایران پس از انقلاب
صنعت فرش دستباف در ایران به عنوان یکی از منابع مهم درآمده ارزی کشور، در 40 سال اخیر شاهد نوسانات قابل توجهی بوده است. از سال 1372 تا 1368 صادرات فرش دستباف با رشد بی‌سابقه‌ای مواجه شد. این رشد حاصل لغو پیمان‌سپاری ارزی، قانون واردات در مقابل صادرات ، لغو محدودیت‌های صادرات و سایر تسهیلات صادراتی بود.
اما از سال 1373 تا سال 1378 متوسط رشد سالانه صادرات فرش ایرانی ، معادل 11- درصد بود. با برقراری مجدد پیمان‌سپاری ارزی در سال 1374 و همزمان کاهش تقاضای جهانی فرش دستباف ، تقاضا برای فرش ایرانی دستباف کاهش یافت. طی این دوره رقابت سایر کشورها با شدت بیشتری افزایش پیدا کرد. صادرات فرش‌های چینی ، هندی و پاکستانی با قیمتی پایین‌تر از قیمت فرش ایرانی ، عاملی دیگری برای کاهش صادرات فرش ایران بود. آمار صادرات فرش ایرانی طی سال‌های 1378 تا 1384 نیز با روند نزولی همراه بوده است. اما در سال‌های 1383 تا 1389 رشد 1.82 درصدی داشته است. درحالیکه سهم بسیاری از کشورهای رقیب در این دوره کاهش یافته است.
به‌طور کلی ارزش و سود صادرات فرش دستباف ایران از حدود 100 میلیون دلار در سال‌های 1357 تا سال 1382 به بالای 2.1 میلیارد دلار رسید. یعنی تحت‌تاثیر برخی مسائل اقتصادی 20 برابر رشد کرد. کاهش ارزش پول ملی ، افزایش تسهیلات صادرات و لغو پیمان‌سپاری ارزی در اوایل دهه 70 بیشترین تاثیر مثبت را بر صادرات فرش داشت. اما آمارها نشان می‌دهد با بازگشت دوباره سیاست پیمان‌سپاری ارزی در سال 1373 صادرات فرش دستباف مجددا با محدودیت مواجه شد.
وضعیت صادرات صنعت فرش در ایران
در سال 1394 با اجرای توافق برجام و رفع برخی از تحریم‌های اقتصادی علیه ایران ، صادرات قالی ایرانی بهبود یافت. از 290 میلیون دلار در سال 1394 به 426 میلیون دلار در سال 1396 رسید. ولی با افت شدید صادرات فرش در سال 1398 این رقم به 55 میلیون دلار کاهش یافت که پایین‌ترین رقم در 20 سال اخیر محسوب می‌شود.
صنعت فرش ایران اکنون از نظر وزنی دچار رکورد 85 درصدی و به‌لحاظ ارزش دلاری شاهد سقوط 90 درصدی است. انواع فرش ایرانی دستباف که در دهه 80 رتبه اول جهان را داشت، حالا به رده چهارم تنزل یافته و بعد از هند، چین، پاکستان و ترکیه قرار گرفته است.
علل تنزل جایگاه فرش دستباف ایرانی در بازار جهانی
بررسی‌ها نشان می‌دهد برخی عوامل در سال‌های اخیر نقش بازدارنده‌ای در تمایل به خرید فرش دستباف ایرانی داشته است. می‌توان آن‌ها را در چند تم اصلی قیمت فرش ایرانی، نحوه توزیع، ترفیع، محصول و عوامل محیطی دسته‌بندی کرد. مشکلاتی که مربوط به عوامل محیطی می‌شوند خارج از کنترل صادرکنندگان فرش است. اما سایر مشکلات تا حد زیادی از سوی تولیدکنندگان فرش و صادرکنندگان قابل مدیریت و اصلاح است.
عوامل محیطی
- قطع روابط دیپلماتیک ایران با کشورها
- اعمال تحریم‌ها و تعلیق‌های تجاری
- فضاسازی منفی علیه ایران در رسانه‌ها
- نوسانات شدید نرخ ارز در ایران
- بی‌توجهی تامین‌کنندگان ایرانی به وضعیت اقتصادی و تحولات در اروپا
- فعالیت چشمگیر رقبای ایران در صنعت فرش اروپا خصوصا در تبلیغات و نحوه قیمت‌گذاری فرش دستباف
- گسترش محصولات جایگزین مثل موکت و فرش ماشینی ایرانی باکیفیت
- ناکارآمدی و تعلل سفارت‌خانه‌های ایران در صدور ویزا
- مراحل طولانی ترخیص کالا از گمرک در ایران
قیمت فرش ایرانی
- قیمت‌های بالا و نامنطبق با بازارهای جهانی فرش
- مشکلات بسیار در نحوه پرداخت بها
توزیع
- ضعف در استفاده از تجارت الکترونیک و نادیده گرفتن بسترهای جدید کسب و کار الکترونیکی
- عدم تحویل به موقع محصول
- ضعف در چیدمان فروشگاه های فرش و کیفیت عرضه مثل چیدن فرش‌ها روی هم
ترفیع
- کمبود اطلاعات درمورد فروشندگان فرش ایرانی در اروپا، استانبول ترکیه، آلمان و سایر نقاط جهان
- نداشتن اطلاعات جامع درمورد تولیدکنندکان ایرانی و محصولات‌شان در شهرهای کوچک
- ناتوانی در مکالمه و برقراری ارتباط با تولیدکنندگان فرش دستباف ایرانی
- بی‌اعتمادی در رابطه بین طرفین معامله
- بدقولی طرف ایرانی در ارائه خدمات پس از فروش فرش
- حضور نداشتن در نمایشگاه‌های تخصصی و عمومی بین‌المللی
- ضعف در تبلیغات رسانه‌ای فرش ایرانی
محصول
- متناسب نبودن بسته‌بندی، سایز و طراحی فرش های ایرانی با فرهنگ مردم کشورهای مقصد
- عدم نوآوری
- یکنواختی در طرح و نقشه فرش ایرانی
مشتریان خرید و فروش فرش ایرانی
با وجود همه این موانع، در سال 1401 بیش از 78 میلیون دلار صادرات انواع فرش ایرانی و کف‌پوش به 82 کشور مختلف انجام شد. این رخداد از نظر وزنی و ریالی شاهد رشد جزئی بوده است. هرچند درآمد ارزی صادرات فرش ایران 14 درصد کاهش داشته است. صادرات فرش به ترکیه دبی المان عمان قطر و … انجام شده است. کشورهای آلمان، ژاپن، عراق، پاکستان، ترکمنستان و افغانستان به ترتیب بیشترین سهم را از صادرات فرش ایرانی داشته‌اند. کشورهای دیگری از جمله آمریکا، کانادا، انگلستان، ایتالیا، آلمان و فرانسه نیز در لیست خریداران انواع فرش ایرانی دستباف قرار دارند. در این میان، با صادرات فرش به آلمان و خرید بیش از 9 میلیون و 700 هزار دلار بیشترین مصرف‌کننده فرش ایرانی به شمار می آید. ایرلند با خرید فقط 360 دلار، کم‌ترین مصرف‌کننده فرش دستباف ایران محسوب می‌شود.
جمع‌بندی
صادرات نفت ایران نمی‌تواند مانند گذشته محرک چرخ‌های اقتصادی باشد. به همین دلیل اهمیت صادرات غیر نفتی ایران بیش از پیش احساس می‌شود که در این میان صادرات فرش دستباف و ماشینی جایگاه ویژه‌ای دارد. ایران به عنوان پایتخت فرش جهان ، طی چهل سال گذشته شاهد نوسانات بسیاری در صادرات فرش بوده است. به‌طور کلی صنایع فرش ایران در چهار دهه اخیر حدود یک‌چهارم ارزش صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص داده است. از لحاظ اشتغال‌زایی، ایجاد ارزش افزوده و ارزآوری، نقش قابل توجهی در اقتصاد ایران دارد. با این حال، صنعت فرش بافی در ایران در سال‌های اخیر سیر نزولی داشته است. به‌طوری که ارزش سود صادرات فرش ایران از 2.1 میلیارد در دهه هشتاد، اکنون به 50 میلیون دلار کاهش یافته است. مهم‌ترین علت آن ناهمگونی سیاست‌های ارزی با سیاست‌های رشد و توسعه تجارت خارجی، افزایش تورم و فشارها و تحریم‌های بین‌المللی است. اکنون با توجه به نیاز کشور مبنی بر کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و مشاهده روند نزولی صادرات فرش ایران ، تلاش در جهت رفع موانع صادرات این محصول می‌تواند به رشد اقتصادی ایران کمک کند.
منابع
احد عظیم‌زاده (1401)، استان‌ها/ آذربایجان شرقی، https://www.farsnews.ir/azarbaijan-sharghi/news/14010130000609/فرش-ایرانی-از-عرش-تا-فرش-سقوط-فرش-دستباف-ایران-به-رتبه-۴-جهان
مهرنوش حیدری (1401)، اخبار اقتصادی، https://roozno.com/fa/news/549717/سقوط-صادرات-فرش-دستباف-از-۴۵۰-به-۵۰-میلیون-دلار
کارپتور (1402)، مجله الکترونیک فرش/ آمار و اطلاعات، https://carpetour.net/news/855/جزئیات صادرات فرش ایران در سال 1401
کارپتور (1402)، مجله الکترونیک فرش/ گزارش، https://carpetour.net/news/828/وضعیت صادرات فرش دستباف ایران بسیار اسفناک است
کاملیا نیکو، تحولات صنعت فرش ایران طی دوره 89- 1352، مرکز ملی فرش ایران
دنیای اقتصاد (1397)، صنعت و معدن، https://donya-e-eqtesad.com/بخش-صنعت-معدن-3/3473904-جزئیات-تجارت-فرش-در-چهار-دهه-اخیر
اکرم فیض‌آبادی (1402)، تولید و تجارت، https://tejaratnews.com/صادرات-فرش-ایران-۱۴۰۲
سیاوشی، ملیحه، بررسی عوامل موثر بر تصمیم خرید واردکنندگان فرش دستباف ایرانی در اتحادیه اروپا ، دو فصلنامه علمی- پژوهشی ایران، شماره 33، بهار و تابستان 1397
