به‌راستی امروزه مبنای یک دانش‌آموز مستعد و خوب چیست؟ این سؤالی است که به احتمال جواب‌های مختلفی را در ذهن ما تداعی می‌کند. جواب‌هایی که شاید بیش از هر چیزی با سن و زمانه‌ای که در آن به مدرسه رفته‌ایم همبسته باشند. تفاوتی نمی‌کند دانش آموز دورانی باشید که میزان سطور حفظ شده معیار استعداد بوده یا زمانه یافتن جوابی دقیق از مقدار ایکس، امروزه باید به دنبال پرورش و درک خلاقیت فرزندانتان باشید.
در تعریفی ساده، خلاقیت مفهومی انتزاعی است که به مواجه فرد با یک مسئله به روشی متفاوت از روش‌های معمول و متداول اشاره دارد. البته خلاقیت مفهومی چند وجهی است که به این تعریف محدود نشده و در دو ساحت فردی و جمعی به استفاده از دانش و علوم گذشته برای حل مسائل در حوزه‌های جدید نیز اشاره دارد.
به مناسبت و بهانه 13 آبان، روز دانش‌آموز و با نظر به موضوع صنایع فرهنگی و خلاق که حوزه زیست نمافر است، نگاهی به عوامل مؤثر بر خلاقیت دانش‌آموزان خواهیم داشت. برای این کار و در یادداشت پیش‌رو، مقاله تأثیر عوامل فردی، اجتماعی و فرهنگی بر خلاقیت دانش‌آموزان بررسی و معرفی می‌گردد. این مقاله که توسط سوک پارک[1] و همکارانش در سال 2023 نگارش و منتشر شده است.
7000 دانش‌آموز و 5 سال؛ داده‌هایی ارزشمند ساخته‌اند
به‌طور کلی مطالعات طولی از سخت‌ترین و البته ارزشمندترین انواع پژوهش هستند که توسط محققان انجام می‌شوند و نتایج جامع و قابل اتکایی را به دست می‌دهند. پارک و همکارانش با بررسی داده‌های 7000 دانش‌آموز در یک دوره پنج ساله (از کلاس پنجم تا نهم) که هر ساله از آن‌ها گردآوری و ذخیره شده‌اند، عوامل تأثیرگذار بر خلاقیت دانش‌آموزان را با استفاده از روش‌های آماری پیشرفته مانند تحلیل عاملی تأییدی، مدل‌سازی رشد دو سطحی و تحلیل رشد پنهان شناسایی کرده‌اند. البته این پژوهش دارای محدودیت‌هایی مانند تکیه صرف بر گزارش‌ها و خوداظهاری دانش‌آموزان برای سنجش خلاقیت است.
دانش‌آموزان خود تنظیم‌گر، مجهز به خلاقیت هستند
در میان عوامل مرتبط و مؤثر با خلاقیت دانش‌آموزان، مهارت‌های خودتنظیمی بیشترین تأثیر را بر خلاقیت دارد. مفهوم خودتنظیمی به مدیریت تفکر و فرآیندهای حل مسئله اشاره دارد. خودتنظیمی دانش‌آموزان از طریق پرسش‌های درباره رفتارهایی مانند برنامه‌ریزی، سازماندهی و نظارت بر کارهایشان اندازه‌گیری شده است.
تجزیه و تحلیل‌های آماری نشان داده که خودتنظیمی بیشترین رابطه مثبت را با خلاقیت دارد، به سخنی دانش‌آموزان با مهارت‌های خودتنظیمی بهتر تمایل به خلاقیت بالاتری دارند. بر همین اساس، نویسندگان نتیجه می‌گیرند که توانایی دانش‌آموزان برای مدیریت فرآیندهای تفکر خود از طریق خودتنظیمی، به‌شدت پیش‌بینی‌کننده رفتارها و نگرش‌های خلاقانه در محیط مدرسه است.
والدین حمایت‌گر، معماران و تقویت‌کنندگان خلاقیت دانش‌آموزان
سبک‌ها و رویکردهای مختلف والدین به تربیت دانش‌آموزان و فرزندپروری از عوامل اجتماعی هستند که بر رشد شناختی، رفتاری و عاطفی آن‌ها اثرگذار هستند. سبک‌های مختلف تربیتی با توجه به میزان آزادی و محدودیت والدین شامل اختیاری، محدودیت‌گر، بی‌تفاوت و… هستند. یافته‌ها نشان می‌دهد که حمایت والدین از دانش‌آموزان همبستگی مثبت و معناداری با خلاقیت آن‌ها دارد و احترام به استقلال و انتخاب دانش‌آموزان موجب بهبود خلاقیت آن‌ها می‌شود.
در مقابل، والدین مقتدر و محدودیت‌گر که بر کنترل قاطعانه بر کودکان تأکید دارند، هیچ رابطه آماری معناداری با خلاقیت نشان ندادند. سبک‌های فرزندپروری از طریق نظرسنجی از دانش‌آموزان در مورد نگرش‌ها و رفتارهای والدین اندازه‌گیری شده است. با این اوصاف می‌توان این گزاره را مطرح ساخت که خلاقیت، در محیطی راحت که به دانش‌آموزان اجازه کاوش و جستجو بدهد نسبت به محیط سخت و محدودگر بهتر رشد می‌کند.
دوستان خوب، خلاقیت می‌آفرینند
در میان عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر خلاقیت دانش‌آموزان روابط با دوستان و همسالان قوی‌ترین ارتباط را با رشد خلاقیت در نوجوانان دارد. روابط دوستانه با کیفیت دانش‌آموزان به همراه اعتماد متقابل و مراقبت می‌تواند به‌شکل فزاینده‌ای خلاقیت آن‌ها را بهبود بخشد. پس از ارتباط با دوستان و همسالان نیز حمایت معلمان در قالب آموزش‌های فردی متناسب با نیازهای دانش‌آموزان تأثیر قابل توجهی بر شکوفایی خلاقیت دانش‌آموزان دارد.
خلاقیت دانش‌آموزان پسر بیشتر است یا دختر؟
تفاوت‌های جنسیتی عامل مهم دیگری است که اثر و نسبت آن با خلاقیت دانش‌آموزان بررسی شده است. بر خلاف اغلب قضاوت‌ها و دیدگاه‌های بدون پشتوانه علمی، جنسیت تأثیر قابل توجهی بر نرخ رشد خلاقیت در طول 5 سال نداشته است. به عبارت دیگر، با افزایش سن، خلاقیت برای هر دو جنس با نرخ های مشابهی افزایش یافت. البته نتایج پژوهش حاضر، خلاقیت بالاتری را برای دانش‌آموزان پسر در مقایسه با دانش‌آموزان دختر گزارش کرده است.
الگوی خلاقیت دانش‌آموزان؛ رفت و آمد خلاقیت
به‌طور کلی مطالعات مقطعی در یک مقطع زمانی نمی‌تواند عوامل و الگوهای رشد خلاقیت را نشان دهد و مطالعات طولی برای درک چگونگی خلاقیت و تکامل آن گره‌گشا و تبیین‌گر هستند. در این پژوهش محققان، سالانه دانش‌آموزان را از کلاس پنجم تا نهم مورد بررسی قرار دادند تا رشد خلاقیت را پیگیری کنند.
تجزیه و تحلیل‌های آماری این پژوهش نشان می‌دهد که خلاقیت به‌صورت غیرخطی پیشرفت می‌کند. بدین صورت که ایتدا و به‌تدریج تا کلاس ششم افزایش می‌یابد، در کلاس هشتم کاهش یافته و سپس تا کلاس نهم مجدد کمی افزایش می‌یابد. در نتیجه تفکر خلاق همیشه از یک پیشرفت خطی ثابت در دوران نوجوانی پیروی نمی‌کند. بر همین اساس، توجه به این دوره‌های زمانی و برنامه‌ریزی و درک هر دوره برای والدین، مدارس و دانش‌آموزان ضروری است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
این مقاله عوامل مؤثر بر خلاقیت دانش‌آموزان را از طریق مطالعه و تجزیه و تحلیل داده‌های 7000 دانش‌آموز در طی 5 سال از کلاس پنجم تا نهم بررسی کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که خلاقیت از طریق تعامل پویا میان دانش‌آموزان و محیط زیست آن‌ها گسترش یافته و عوامل فردی و اجتماعی-فرهنگی بر آن تأثیرگذار هستند.
مهارت‌های خودتنظیمی، روابط با دوستان و همسالان، سبک‌های تربیتی و فرزندپروری و حمایت معلمان عوامل مؤثر بر خلاقیت دانش‌آموزان هستند. بر خلاف فرضیات رایج، جنسیت تأثیر معنی‌داری بر نرخ رشد خلاقیت ندارد.
همچنین خلاقیت در سال‌های نوجوانی از الگوی خطی ثابتی پیروی نمی‌کند و یک مسیر رشد غیرخطی را طی می‌کند. در نتیجه، والدین، مدارس و دانش‌آموزان باید این دوره‌های نوسانی را برای بهینه‌سازی تفکر خلاق درک کرده و با آن سازگاری داشته باشند.
این مطالعه دارای محدودیت‌هایی مانند تکیه صرف بر گزارش‌های خود دانش‌آموز برای سنجش خلاقیت است و نیاز به تحقیقات طولی و چند متغیره درباره خلاقیت را برجسته می‌کند.
[1] H. Sook Park
