«نقشه وضعیت صنعت کتاب» با استفاده از آمار و اعداد، وضعیت صنعت کتاب در ایران و جهان را نمایان ساخته است. نقشه وضعیت صنعت کتاب در 220 صفحه حاوی 7 فصل و 139 نمودار است که هر کدام از صفحات و نمودارهای آن داستانی جذاب و کاربردی را از دنیای کتاب روایت کرده است.
نقشه وضعیت صنعت کتاب شامل داده‌های ارزشمندی در حوزه‌های مختلف صنعت کتاب همچون «آموزش، پژوهش و محتوا»، «تولید و اشتغال»، «ترویج و گفتمان‌سازی»، «بازار و فروش»، «مخاطب و مصرف»، «نظارت و ارزیابی» و «تأمین مالی» است که سیاست‌گذاران، پژوهشگران، فعالان و علاقمندان به صنعت کتاب می‌توانند با توجه به نیازهای خود از محتوای آن استفاده نمایند.
نقشه وضعیت صنعت کتاب تلاش دارد تا وضعیت صنعت کتاب در جهان و جایگاه آن در ایران را با رویکردی داده‌محور بررسی کرده و آن‌را برای مخاطبان تبیین سازد تا از این طریق بتواند فرصت‌ها و چالش‌های صنعت کتاب را شناسایی نماید.
اهمیت صنعت کتاب
بخش مقدمه «نقشه وضعیت صنعت کتاب» شامل تعاریف و توضیح کلیدواژه‌های مورد استفاده در گزارش همچون شمارگان کتاب، خودانتشاری، کتابخانه‌های مشارکتی، کتاب الکترونیک، شابک و… است. همچنین در این بخش، روش‌شناسی پژوهش به علاوه خلاصه مدیریتی نیز ارائه شده است. صنعت کتاب از صنایع قدیمی و بنیادین است و پیشرفت در آن، علاوه بر منافع مالی و پویایی اقتصاد فرهنگ، باعث رشد فکری جامعه خواهد شد. برای مثال درآمد جهانی صنعت کتاب در سال 2022، 73 میلیارد دلار بوده که عدد قابل توجهی در حوزه صنایع فرهنگی و خلاق است و داشتن سهم کمی از آن نیز قابل توجه و ارزشمند است.
نگاهی به وضعیت آموزش، رشته‌های تحصیلی و فعالیت‌های پژوهشی حوزه کتاب
در فصل «آموزش، پژوهش و محتوا»، وضعیت آموزش آنلاین، رشته‌های تحصیلی و فعالیت‌های پژوهشی در زمینه صنعت کتاب در دو سطح ایران و جهان بررسی شده است. در همین راستا تعداد دوره‌های مرتبط با صنعت کتاب در پایگاه‌های خارجی و داخلی، سطح دوره‌ها، عناوین دوره‌ها برحسب هزینه، تعداد دانشجو و تعداد نظرات آمده است. همچنین تعداد دوره‌های برگزار شده در زمینه کتاب به تفکیک سطوح مختلف تحصیلی، رشته‌های مرتبط با حوزه کتاب به تفکیک ظرفیت پذیرش در سالیان اخیر، روند ظرفیت پذیرش دانشجو در رشته‌های مرتبط با صنعت کتاب، تعداد مجوزهای انجمن‌های ادبی، نشریات با بیشترین عنوان در حوزه کتاب و… از دیگر موضوعات بررسی شده در این فصل هستند.
تولید کتاب؛ پدیدآورندگان و ناشران
در بخش «تولید و اشتغال» ابتدا به شرایط تولید و سپس مشاغل موجود در صنعت کتاب پرداخته شده است. در این فصل که به‌طور اختصاصی بازار صنعت کتاب را در ایران مورد بررسی قرار داده، مباحث همچون عناوین و شمارگان کتاب، سهم موضوعات مختلف از تعداد شمارگان، تعداد عناوین کتاب به تفکیک سال، سهم تهران و سایر استان‌ها از تعداد عناوین چاپ شده، نسبت تعداد عنوان کتاب‌های ترجمه به تألیف و… مورد واکاوی قرار گرفته‌اند. افزون بر این، در موضوع اشتغال، مباحثی نظیر انواع پدیدآورندگان کتاب، پدیدآورنده‌های برتر کشور، ناشران برحسب وضعیت فعالیت، پلتفرم‌های محبوب در زمینه خودانتشاری و… آمده‌اند.
از یافته‌های مهم این فصل می‌توان به این مورد اشاره کرد که صنعت نشر در تهران متمرکز است به‌طوری‌که 76درصد کتاب‌ها در تهران منتشر شده‌اند و کمتر از یک‌چهارم آن‌ها در سایر استان‌های کشور انتشار یافته‌اند. این موضوع می‌تواند باعث متمرکز شدن مشاغل مرتبط با صنعت کتاب در تهران شود.
نمایشگاه کتاب، کتابخانه‌ها و فضای مجازی؛ سه ظلع ترویج و گفتمان‌سازی کتاب
فصل «ترویج و گفتمان‌سازی» عوامل مهم استفاده از کتاب و ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی را بررسی می‌کند. از این عوامل می‌توان به نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به‌عنوان بزرگ‌ترین رویداد سالانه حوزه کتاب اشاره کرد. همچنین جشنواره‌ها، جوایز سالانه نمایشگاه‌های کتاب، کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های مساجد، عناصر مهم دیگر در گفتمان‌سازی و ترویج حوزه کتاب نام برد.
در این فصل، موضوعات و آمارهایی همچون، تعداد ناشران داخلی و خارجی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، تعداد عناوین کتاب عرضه شده در نمایشگاه‌های مجازی کتاب، تعداد بازدیدکنندگان از نمایشگاه‌های برتر کتاب در سطح جهان، تعداد کتابخانه‌های عمومی کشور به تفکیک نوع کتابخانه، پراکندگی کتابخانه‌ها بر اساس استان‌های کشور، تعداد کتابخانه‌های مساجد، صفحات اینستاگرامی دارای بیشترین دنبال‌کننده با هشتگ کتاب و… اشاره کرد.
از یافته‌های مهم این فصل می‌توان به این مورد اشاره داشت که استان‌های تهران، اصفهان و فارس به ترتیب بیشترین تعداد کتابخانه در سطح کشور را دارند. همچنین شاخص میزان دسترسی به کتابخانه‌های عمومی در کل کشور به‌ازای هر 100 هزار نفر، 4.27 باب است.
بازار و فروش کتاب؛ از هزینه کاغذ تا میزان واردات و صادرات کتاب
در فصل «بازار و فروش» مؤلفه‌های بازار کتاب و ابعاد این بازار با درنظرگرفتن حجم واردات و صادرات، روند تغییر قیمت کتاب و کاغذ بررسی شده است. همچنین ارزش بازار کتاب‌های چاپی و دیجیتال در کتاب‌فروشی‌های سطح کشور نیز در این بخش آمده است.
در این فصل مباحثی مانند روند میانگین قیمت کتاب و هر بند کاغذ، میانگین قیمت کتاب، روند ارزش بازار کتاب، میزان صادرات و واردات کتاب در سال‌های اخیر، پراکندگی فروشگاه‌ها بر حسب تعداد سال فعالیت در دیجی‌کالا، پراکندگی کتاب‌فروشی‌های کشور بر مبنای استان‌ها و… به‌طور جامع و دقیقی بررسی شده‌اند.
یافتهها نشان می‌دهند که قیمت کتاب در سال‌های گذشته روند صعودی داشته است و از سال 1384 تا سال 1402، قیمت کتاب حدود 75 برابر شده که این موضوع بر کاهش شمارگان کتاب تأثیرگذار بوده است.
رفتار مصرفی مخاطبان، کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها
ویژگی‌های مخاطب و افراد جامعه از منظر میزان مطالعه و علایق آن‌ها در فصل «مخاطب و مصرف» بررسی شده‌اند. به‌طور کلی در این فصل موضوع هزینه‌های سرمایه‌گذاری فرهنگی در زمینه کتاب‌خوانی مرکز توجه قرار گرفته است.
در این فصل آمارها و موضوعاتی همچون سرانه زمان مطالعه غیردرسی در ایران، اولویت مطالعاتی افراد در کتاب‌های غیردرسی، میزان مطالعه کتاب الکترونیکی به تفکیک جنسیت، کتاب‌های برتر از لحاظ تعداد رأی در وبگاه فیدیبو، رده سنی مخاطبان نمایشگاه مجازی کتاب، میانگین هزینه‌کرد فرهنگی خانوار شهری و روستایی در بخش نشر و کتاب و… پرداخته شده است.
از یافته‌های مهم این فصل می‌توان به این موضوع اشاره کرد که سهم مصرف فرهنگی خانوار ایرانی در بخش نشر و کتاب از کل هزینه خانوار از سال 1396 تا سال 1401 روندی نزولی داشته است.
نگاهی به روند مجوز، پروانه انتشار و ناشران صنعت کتاب
در صنعت کتاب نیز مانند هر صنعتی، شرایط خاصی برای نظارت و پایش جهت بررسی، تنظیم و پیگیری حقوق فعالان این حوزه وجود دارد. در همین راستا از جمله شرایط حقوقی و نظارتی در صنعت کتاب می‌توان به تشکل‌های صنفی، مجوز کتاب و پروانة نشر اشاره کرد.
در این فصل مباحثی مانند انجمن‌ها و اتحادیه‌های حوزه کتاب، توزیع جنسیتی تشکل‌های صنفی حوزه نشر و کتاب، گزارش آماری خدمات شابک و شابم، جدول تقسیم‌بندی نهادها و ذی‌نفعان صنعت کتاب، نگاشت نهادی صنعت کتاب و… بررسی شده‌اند.
در این فصل آمارها و موضوعاتی همچون اینکه بیشترین تقاضای صدور مجوز انتشار کتاب در سال 1399 و 1400 در استان قم و پس از خراسان رضوی بوده آمده است. به نظر می‌رسد این مطلب، با توجه به سهم قابل‌توجه موضوعات دینی از تعداد عناوین کتاب که در فصل دوم آمده است، قابل تبیین باشد.
بودجه و تأمین مالی در حوزه صنعت کتاب
هدف فصل «تأمین مالی» بررسی بودجه‌های حمایتی و سرمایه‌گذاری‌هایی است که در راستای مدریت و توسعه صنعت کتاب اختصاص یافته است. در این فصل آمارها و موضوعاتی همچون سهم کتاب و ادبیات از بودجه فرهنگی سال 1402، بودجه سازمان‌ها به تفکیک برنامه‌های مرتبطشان در زمینه کتاب، سهم انواع حمایت‌های مالی مصوب معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد، مقایسه عملکرد بودجه به تفکیک دفاتر و مؤسسات معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد و… بررسی شده است.
سهم کتاب و ادبیات از کل بودجه فرهنگی سال 1402، 4درصد بوده است. همچنین 6 نهاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مجلس شورای اسلامی، جامعةالمصطفی، نهاد ریاست جمهوری، دائرة‌المعارف فقه اسلامی و کتابخانه آیت‌الله مرعشی به‌طور خاص برای حمایت و توسعه صنعت کتاب بودجه دریافت می‌کنند.
کلام آخر
نقشه وضعیت صنعت کتاب در 7 بخش اصلی شامل «آموزش، پژوهش و محتوا»، «تولید و اشتغال»، «ترویج و گفتمان‌سازی»، «بازار و فروش»، «مخاطب و مصرف»، «نظارت و ارزیابی» و «تأمین مالی» به همراه بخشی ابتدایی تحت عنوان «مقدمه»، با رویکردی داده‌محور وضعیت صنعت کتاب را در ایران و جهان بررسی کرده است. در این محصول تلاش شده که فرصت‌ها و چالش‌های موجود صنعت کتاب در ایران شناسایی شود و برای پاسخ به آن‌ها اندیشه شود.
