گردشگری سلامت پلی میان سلامتی و سفر

گردشگری سلامت یا توریسم پزشکی آنقدر ارزش دارد که می‌تواند یک صنعت مستقل در نظر گرفته شود. همچنین سهم زیادی از درآمد گردشگری کشورهای توریستی مربوط به گردشگری پزشکی است. به عنوان مثال ترکیه به عنوان یک کشور توریستی با جاذبه‌های تفریحی و مراکز خرید گسترده شناخته می‌شود اما بیشترین سهم از درآمد گردشگری این کشور مربوط به درمان است. گردشگری سلامت حتی به مراکز درمانی هم منحصر نیست. آبگرم‌ها و آب‌های معدنی هم می‌توانند از جاذبه‌های توریسم پزشکی به شمار آیند.

در حالی گردش مالی صنعت گردشگری یکی از پرسودترین صنایع جهان بیش از 1 تریلیون دلار برآورد می‌شود که 104 میلیارد دلار از آن یعنی چیزی حدود یک دهم، به گردشگری سلامت تعلق دارد. همچنین ارزش بازار صنعت سلامت و پزشکی در 2021 حدود 808 میلیارد دلار بوده است. رونق گرفتن این صنعت در برندسازی ملی و افزایش احترام یک کشور در افکار عمومی تأثیری به سزا دارد. گردشگری سلامت صنعتی بزرگ، رو به رشد و فرصتی چشمگیر حتی برای کشورهای در حال توسعه است. ایران نیز به دلیل توانمندی‌های پزشکی بسیار و ظرفیت‌های گوناگون گردشگری، از امکانات خوبی برای سرمایه‌گذاری در این حیطه برخوردار است.  لازم است این مفهوم را دقیق‌تر بشناسیم و تفاوت آن با مفاهیم مشابه، هم چنین جایگاه ایران در صنعت جهانی گردشگری سلامت را بررسی کنیم.

گردشگری سلامت یا توریسم درمانی چیست

افرادی که در کشورهای فقیر و فاقد امکانات پزشکی زندگی می‌کنند، ممکن است در صورت ابتلاء به بیماری‌های خطرناک به کشورهای پیشرفته‌تر سفر کنند. این در صورتی است که تمکن مالی لازم جهت انجام این سفر را داشته باشند. اما سفرهای دیگری نیز وجود دارند که با وجود اینکه به قصد درمان انجام می‌شوند اما تفاوت‌های زیادی با سفرهای نوع اول دارند. مبدأ این سفرها اتفاقا کشورهای مدرن و پیشرفته است و مقصدشان کشورهای در حال توسعه. در این نوع سفرها شخص نه به دلیل تمکن مالی، که اتفاقا به دلیل صرفه‌جویی در هزینه وطن را ترک می‌کند.

این تفاوت‌ها باعث می‌شود سفرهای نوع اول را صرفا یک مسافرت ضروری درمانی بدانیم؛ اما سفرهای نوع دوم را توریسم درمانی یا گردشگری درمانی به حساب آوریم. گردشگری سلامت یا گردشگری پزشکی وقتی اتفاق می‌افتد که فرد نه بنا به ضرورت بلکه به دلیل وجود جاذبه‌هایی برای درمان به کشور دیگر سفر کند.

رونق و توسعه صنعت گردشگری سلامت در جهان

توریسم پزشکی روندی رو به رشد دارد. آمریکا خود یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری سلامت است. از این کشور در سال 2007 حدود 750000 توریست سلامت خارج می‌شد. 10 سال بعد این رقم به 1 میلیون و 400 هزار نفر رسید. ارزش بازار این صنعت در 2016 به بیش از 61 میلیارد دلار رسید و در اغلب پیش‌بینی‌ها در 2015، تا 182 میلیارد دلار می‌رسد. از بعد از همه‌گیری کرونا، روند رشد این بازار شیبی 10 درصدی نسبت به پایان همه‌گیری دارد. جذب توریسم درمانی و تعداد گردشگران سلامت از 17 میلیون نفر در 2021 به 44 میلیون نفر در 2025 رسید.

مقاصد جهانی گردشگری سلامت در سال 2020

سازمان جهانی گردشگری شاخص‌هایی برای توریسم درمانی وضع کرده است. این شاخص‌ها ( MTI ) خوانده می‌شوند که مخفف Medical Tourism Index است. شاخص‌های گردشگری سلامت عبارتند از پزشکان ، شهرت بیمارستان ها ، حسن شهرت مقصد و خدمات و تسهیلات پزشکی و درمانی .

بر مبنای این شاخص‌ها، 46 کشور جهان به عنوان کشورهای مناسب گردشگری سلامت فهرست شده‌اند. در به روز رسانی آخر، کانادا در صدر این فهرست قرار گرفته است. نکته جالب توجه آن است که در این فهرست دو شهر امارات متحده عربی، به عنوان دو کشور شمرده شده‌اند. غیر از کانادا 10 کشور برتر گردشگری پزشکی در این شاخص‌ها عبارتند از سنگاپور و ژاپن و اسپانیا و بریتانیا و دبی و کاستاریکا و اسرائیل و ابوظبی و هند.

آمار گردشگری سلامت در ایران

ایران در رتبه 46، یعنی آخرین رتبه کشورهای توریسم پزشکی ایستاده است. ایران همچنین در میان کشورهای غرب آسیایی این فهرست نیز رتبه آخر را دارا است. با این حال ایران ظرفیت فراوانی برای جذب گردشگر در این زمینه دارد. ضمنا حضور در این فهرست باوجود تحریم‌های دارویی و پزشکی می‌باشد. همچنین شاخص‌های سازمان جهانی گردشگری تنها مؤلفه برای شناخت جایگاه جهانی ایران در صنعت گردشگری سلامت نیست. جایگاه ایران از نظر پزشکی و داروسازی، چشمگیر است. ایران در منطقه غرب آسیا از نظر تولید علم پزشکی در رتبه نخست قرار دارد و یکی از 5 کشور نخست دنیا در حوزه بیوتکنولوژی است.

مهم‌ترین شهر گردشگری سلامت در ایران ، اول تهران و بعد مشهد مقدس است. کشور ما در 2012، 30.000 گردشگر سلامت داشت. در 2015 این رقم به 200.000 نفر رسید. ایران در نهایت توانست به میانگین سالانه 500.000 گردشگر نیز دست یابد. با وجود اینکه ایران از لحاظ شاخص‌ها در رتبه آخر قرار دارد؛ در واقعیت یکی از 10 کشور پردرآمد جهان از گردشگری سلامت تا سال 2018 بوده است. این در حالی است که کانادا حتی در 25 کشور پردرآمد از محل گردشگری درمانی هم نیست. فاصله‌ای که بزرگ‌ترین کشور غرب آسیا از نظر دانش و امکانات پزشکی با همسایگانش دارد، این کشور را به مقصدی جذاب برای گردشگری سلامت در این منطقه تبدیل می‌کند.

بیش از 80 درصد بیمارانی که از خارج به ایران سفر می‌کنند، از عراق و افغانستان هستند. مجموعا 220 بیمارستان در ایران میزبان گردشگری سلامت هستند. خدماتی همچون جراحی پلاستیک، درمان ناباروری و دندان‌پزشکی ارزان‌قیمت و جذاب هستند. در سال 2020، گفته شد ایران سالانه 600.000 گردشگر سلامت دارد. این رقم در سال 1401 به یک میلیون نفر در سال رسیده و رشدی 40 درصدی را تجربه کرده است.

جاذبه ها و انواع گردشگری سلامت

جاذبه هایی که توریست های سلامت را جذب می‌کنند می‌توانند شامل نوبت‌دهی سریع‌تر برای معالجه ، ارزان بودن درمان و تفاوت سطح خدمات یا جاذبه‌های جانبی باشد. از میان این عوامل‌ها، سطح پیشرفته بودن تکنولوژی‌های پزشکی پربسامدترین انگیزه در میان گردشگران سلامت است. در مرحله بعد، کیفیت خدمات و مراقبت‌های درمانی قرار دارد. همچنین سرعت دستیابی به این خدمات، انگیزه پرتکرار این طیف از توریسم جهانی است.

البته تعریف پکیج گردشگری سلامت متعدد است. اگر بنا بر این باشد که هر خارجی‌ای که به مراکز درمانی خارجی مراجعه کند را گردشگر سلامت بدانیم؛ دایره توریسم پزشکی بسیار گسترده می‌شود. حتی برخی کشورها، توریستی را که بیمار شود و به یکی از مرکز درمانی آن کشور مراجعه کند توریست سلامت می‌دانند، بی‌آنکه قصدش از ابتدا معالجه بوده باشد. همین تعدد تعاریف، کار آماری روی صنعت گردشگری پزشکی را بسیار دشوار می‌کند. چنانکه آمارهای موجود نیز بسیار متغیر و متناقض‌اند.

علاوه‌بر مؤلفه‌های مذکور، تفاوت‌های قیمتی نیز عامل بسیار مهمی در استفاده از قوانین گردشگری سلامت است. مثلا عمل پیوند قلب در حالی در آلمان 30 تا 35 هزار دلار قیمت دارد که در همسایه دیوار به دیوارش یعنی اتریش، تنها 15 هزار دلار است. یعنی با سفری کوتاه می‌توان عمل را با همان کیفیت اما نصف قیمت انجام داد. همچنین، عمل لگن در حالی در بریتانیا برای بیمار 12 هزار دلار است که در لهستان، تنها نزدیک 5 هزار دلار قیمت دارد. علاوه بر این‌ها، کشورهایی که نظام درمان بزرگ و عمومی دارند، دوره‌های نوبت‌دهی طولانی نیز دارند.

در قاره اروپا کشور ایتالیا بالاترین رتبه را در گردشگری سلامت از لحاظ شاخص‌ها دارد. همچنین ترکیه و روسیه، دو کشور پایین جدولی اروپا در این صنعت هستند. انجمن گردشگری پزشکی نیز سه مؤلفه محیط، صنعت گردشگری پزشکی و کیفیت امکانات و خدمات را برای ارزیابی کشورها از لحاظ مجوز گردشگری سلامت در نظر گرفته است. در ادامه به معرفی کشورهای برتر صنعت توریسم پزشکی می‌پردازیم.

گردشگری سلامت در کره جنوبی

ایجاد جذابیت‌ از طریق فرهنگ و هنر، عرصه‌های مختلف گردشگری کره جنوبی را رونق بخشیده است. تلاش‌های کره جنوبی در جهت برند سازی ملی و توسعه گردشگری و مؤلفه‎‌های قدرت نرم، در اضلاع مختلف موفق بوده است. یکی از این اضلاع، گردشگری سلامت است. قدرتمندترین انگیزه توریسم پزشکی ، کیفیت بالاتر خدمات و تکنولوژی‌های درمان است. کره جنوبی هم از این نظر کشوری پیشرفته به حساب می‌آید. در عین حال قیمت پایین‌تری نیز نسبت به بسیاری از مقاصد این صنعت دارد. تا سال 2018 تعداد توریست پزشکی که به کره آمده بودند از 2 میلیون نفر فراتر رفت. محبوبیت جاذبه های گردشگری سلامت کره جنوبی حتی در دوره کرونا هم کاهش چشمگیری نداشت. در حالی تا پیش از کرونا از 190 کشور برای درمان به کره می‌رفتند که حین همه‌گیری، این کشور همچنان بیش از 117 هزار مسافر درمانی داشت. بیش از 26 درصد این مسافران چینی بودند.

بیماران غالبا برای درمان در بخش داخلی و پس از آن زیبایی و پوست به کره می‌روند. جالب آنکه بیش از نیمی از گردشگران سلامت از دیگر جاذبه های گردشگری و مکان های دیدنی کره جنوبی هم بهره برده‌اند. مسافران گردشگری پزشکی به طور میانگین 41 روز در کره می‌مانند. بیشتر توریست‌هایی سلامتی که به کره می‌آیند، آمریکایی هستند.

گردشگری پزشکی در امریکا

کانادا از نظر شاخص‌های گردشگری سلامت در رتبه اول مقاصد این نوع گردشگری ایستاده است. اما کشوری که بیشترین درآمد را از این صنعت را دارد آمریکاست. با توجه به اینکه هزینه‌های درمان در این کشور اصلا پایین نیست می‌توان حدس زد مهم‌ترین دلیل محبوبیت آن از این نظر، شهرتش به توانمندی پزشکی باشد. در سال 2022 بیشتر گردشگران درمان و پزشکی از چین به آمریکا آمده‌اند. همچنین توریست های درمانی آمریکایی ، مکزیک را بیش از دیگر کشورها برای سفر درمانی انتخاب کرده‌اند.

در کل بیشتر آمریکایی‌ها برای گردشگری سلامت به آمریکای لاتین می‌روند. اما در سال 2020، 45 درصد گردشگران پزشکی اهل آمریکای شمالی به آسیا، 26 درصد به آمریکای لاتین، 2 درصد به خاورمیانه و 27 درصد به کشوری دیگر در آمریکای شمالی رفته‌اند. به عبارت دیگر، هیچ کدام به اروپا سفر نکرده‌اند. این نشان می‌دهد آمریکای لاتین بازار خود را برای گردشگران آمریکای شمالی جذاب‌تر کرده است.

پیمایشی در 2019 نشان می‌دهد در نتیجه هزینه‌های بالای درمان در آمریکا، 61 درصد شهروندان این کشور انگیزه خود از سفر درمانی به خارج را گران بودن مخارج درمان عنوان کرده‌اند. همچنین 46 درصد به دنبال کیفیت بیشتر درمان، خارج از آمریکا را ترجیح داده‌اند.

توریسم پزشکی در امارات

دبی و ابوظبی پیشتازان گردشگری سلامت در غرب آسیا هستند. به نظر می‌رسد امارات به طور ویژه برای جذب توریسم پزشکی برنامه ریخته و بر خلاف بسیاری از کشورهای فعال این حوزه، به دنبال جذب طبیعی توریسم درمانی نیست. گفته می‌شود این کشور در 5 سال گذشته بیش از یک میلیارد درهم در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده است.

امارات از دانش بومی پزشکی برخوردار نیست. مراکز درمانی دبی و ابوظبی، غالبا دارای تکنسین‌ها و پزشک‌های آمریکایی و اروپایی هستند. این کشور توانسته به یاری سرمایه‌گذاری عظیم مالی، بیمارستان‌ها و مراکز درمانی ایجاد کند که دارای استانداردهای اروپایی و آمریکایی هستند. در این صورت امارات بیمارستان‌هایی دارد با استانداردهای بالا، فرایند نوبت‌دهی سریع و کیفیت خدمات مطلوب که در کنار جاذبه های گردشگری دبی قرار گرفته‌اند. امارات نهایتا در 2021 توانست میزبان بیش از 630 هزار گردشگر سلامت باشد.

تاثیر کرونا بر گردشگری سلامت در ایران و جهان

کرونا دقیقا مراکز درمانی را به خطرناک‌ترین فضاهای قابل تصور تبدیل کرد. این اتفاق طبیعی است. برخی منابع برای توصیف شدت ضربه‌ای که کرونا به گردشگری سلامت زد از واژه دراماتیک استفاده می‌کنند. واضح است که چنین رخدادی باعث شود افراد فکر سفر خارجی آن هم به مراکز درمانی را از سر بیرون کنند.

تأثیر مخرب کرونا بر این صنعت در ایران هم به خوبی قابل رهگیری است. بر اساس آمارهای اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت ، تا دی‌ماه سال 1398 حدود 125 هزار گردشگر سلامت به مراکز درمانی ایران مراجعه کردند. براساس همین آمارها پیش‌بینی می‌شد در ایام شیوع کرونا 250 هزار توریست پزشکی وارد شوند که هر گردشگر بین 2 الی 3 هزار دلار ارزآوری داشت. بنابراین مبلغی حدود 625 میلیون دلار به این صنعت آسیب وارد شده است.

با این حال کرونا ارمغان کوچکی هم برای گردشگری سلامت داشت و آن گردشگری واکسن بود. آرژانتین، لهستان، سنگاپور و امارات کشورهای سرآمد گردشگری واکسن در جهان بودند.

کلام آخر

نیاز به درمان و دستیابی به سلامتی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های تمام انسان‌هاست. از این رو کشورهای مختلف جهان را با ویژگی‌های مختلف به هم وصل می‌کند. مردم کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای در حال توسعه می‌آیند و مردم کشورهای آسیایی به اروپا یا آمریکا می‌روند و بالعکس. گردشگری سلامت از یک نیاز برآمده است. به همین جهت توریسم درمانی علاوه‌بر تمام امتیازهای اقتصادی بی‌بدیل خود، یک ظرفیت فرهنگی بسیار مهم به شمار می‌رود.

صنعت توریسم پزشکی یکی از محصولات جهانی‌سازی است. سهولت گردشگری و سفرهای بین‌المللی به علاوه جهانی شدن استانداردهای پزشکی، زمینه رشد توریسم پزشکی را فراهم کرده است. صنعت پزشکی عبارت است از ابزارها و فناوری‌های مختلف که بخش زیادی از فرایند تشخیص و درمان بیماری به عهده آن‌هاست. ابزارهای این صنعت در بسیاری از کشورها یافت می‌شود که این امر به جهانی‌سازی پزشکی کمک کرده است.