در ۲۰۰۱ یونسکو برای اولین بار برنامه‌ای فرهنگی را به نام «پایتخت جهانی کتاب» رونمایی کرد. در این برنامه، یک شهر که با همراهی مردم و مؤسسات مردم‌نهاد و سازمان‌های دولتی در ترویج کتاب‌خوانی سرآمد باشد به‌عنوان پایتخت جهانی برگزیده می‌شود. اسکندریهٔ مصر، بیروت لبنان، بوگوتای کلمبیا و… از جمله شهرهایی‌اند که در این مدت به‌عنوان پایتخت کتاب جهان انتخاب شده‌اند. این برنامه با فاصله‌ای ۱۴ساله برای اولین بار در ۱۳۹۳ در ایران اجرا شد. تاکنون اهواز، نیشابور، بوشهر، کاشان، یزد، شیراز و سنندج این عنوان را به خود اختصاص داده‌اند.
پایتخت کتاب و مسئولیت‌هایش
پایتخت کتاب برای ترویج کتاب‌خوانی و پیشرفت امکانات فرهنگی، مسئولیت اجتماعی دارد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری دستگاه‌ها و سازمان‌های مرتبط، هر ساله برای شرکت در طرح پایتخت کتاب فراخوان می‌دهد و پس از داوری از میان شهرهای شرکت‌کننده، پایتخت کتاب انتخاب می‌گردد. دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی شهرها مانند ادارهٔ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانه‌های عمومی، شهرداری‌ها و… با همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد، با توجه به امکاناتشان برای شرکت در این طرح و برگزیده شدن هر ساله فعالیت‌هایی را انجام داده و برای آینده، فعالیت‌هایی را تعریف می‌کنند.
شاخص‌های انتخاب پایتخت کتاب چیست؟
محل بحث شیوه و معیارهای انتخاب پایتخت است. ملاک‌های ارزیابی طرح‌ها و برنامه‌های اجرا و ارائه شده از سوی شهرهای مختلف در سه شاخص عمومی، اختصاصی و مشارکت در ادوار قبلی تعریف و صورت می‌گیرد. شاخص‌ها چند محور دارند؛ هر محور نیز در چهار سطح نمره‌دهی می‌شود.
محورهای تعریف شده غیرواقعی است و فاصلهٔ سطح‌های نمره‌دهی متناسب نیست. از همه مهم‌تر امکان دخالت و انتخاب سلیقه‌ای محتمل است.
سنندج چگونه پایتخت کتاب شد؟
در ۱۴۰۰ شهر سنندج با معیار «استمرار بر ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی» به‌عنوان پایتخت کتاب انتخاب شد. این در حالی است که سرانهٔ ماهانهٔ مطالعهٔ غیردرسی در ۱۳۹۹ کردستانی‌ها روزانه ۹ دقیقه است؛ ۲۷درصد کمتر از آمار میانگین کشور. کردستان در میان آمار خرید کتاب از دیجی کالا نسبت به جمعیتش، استان یکی مانده به آخر است.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کردستان در توضیح دلایل انتخاب سنندج وجود ۴۵ ناشر، هفتادوشش کتابخانهٔ دانشگاهی، چهار مرکز مطالعات کردستان شناسی و طرح‌های شاخص را عنوان کرده است. همچنین انجام طرح‌های گردشگری کتاب، تبادل کتاب در پارک‌ها و پیاده‌روها، جشن امضای نویسنده برای کتاب‌های تازه منتشرشده، آموزش مهارت کتاب‌خوانی، ساخت شاخص‌های مرتبط با کتاب و… از دلایل انتخاب سنندج به‌عنوان پایتخت کتاب است. این دلایل با آمار، مستندات و مشاهدات تا حدود زیادی فاصله دارد.
در ۱۳۹۶ بوشهر با نظر به معیارهای ذکرشده به‌عنوان پایتخت انتخاب شد. با نگاهی به سرانهٔ مطالعه کشور در ۱۳۹۹ میانگین سرانهٔ مطالعه در کشور ۴ ساعت است که این عدد در بوشهر فقط ۱ ساعت و ۱۸ دقیقه است. این امر احتمالاً حاکی از محقق نشدن اهداف این طرح بوده است. سؤال اینکه اثربخشی طرح مذکور به این شکل چه میزان است؟ و آیا این طرح صرفاً کاری است که باید انجام شود حال به هر صورت و سیرتی؟ گویا برای جواب این سؤال‌ها باید منتظر آمارهای بعد از اجرای طرح در سنندج و مقایسه با سال‌های قبل از آن بود.
