بودجه فرهنگی ۱۴۰۲ در روزهایی که به علت تورم و سایر مشکلات مالی، اولویت کشور باید مسائل اقتصادی باشد چقدر اهمیت دارد؟ بررسی دقیق آماری لایحه بودجه فرهنگی کمک می‌کند تا بدانیم چه میزان از بودجه صرف رسیدگی به امور فرهنگی کشور می‌شود. موضوعات مختلف فرهنگ چه سهمی از بودجه دارند؛ و کدام نهادهای فرهنگی بیشتر مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته است؟ در این یادداشت همراه ما باشید تا به واکاوی بودجه کشور در بخش فرهنگ بپردازیم. با این بررسی می‌توانیم بدانیم که در آینده‌ی نزدیک، امور فرهنگی این سرزمین به کدام سمت و سو خواهد رفت؟
وضعیت کلی بودجه امور فرهنگی
طبق دسته‌بندی رسمی، بودجه امور فرهنگی در سال ۱۴۰۲ تنها ۲ درصد از کل بودجه سال است. این رقم برای بودجه ۱۴۰۱، ۲.۶ درصد بوده است و این یعنی سهم فرهنگ از بودجه ۶ دهم درصد نسبت به سال گذشته کاهش داشته است. همچنین رشد بودجه فرهنگی نسبت به سال پیش، ۱۳ درصد است، یعنی بسیار کمتر از نرخ تورم. با در نظر گرفتن تورم، می‌توان گفت بودجه فرهنگی کشور نسبت به سال گذشته، حدودا به یک چهارم این رقم در سال گذشته رسیده است. این در حالی است که رقم کل بودجه، ۴۶ درصد نسبت به سال گذشته رشد داشته است؛ رشدی تقریبا همپای تورم. با این حساب می‌توان نتیجه گرفت فرهنگ در بودجه امسال از اولویت کمتری نسبت به امور دیگر برخوردار بوده و سهم آن از بودجه روندی کاهشی داشته است.
سهم هر مقوله فرهنگی در لایحه بودجه فرهنگی
بر مبنای ادبیات رسمی لایحه بودجه، برای سرفصل فرهنگ، ۸ عنوان ذکر شده است. این عناوین عبارتند از: دین و مذهب، ورزش و تفریحات، فرهنگ و هنر، میراث فرهنگی، رسانه، صنایع‌دستی، گردشگری و تحقیق و توسعه در امور فرهنگ. یکی از انتقادات نسبت دسته‌بندی حاضر این است که چندان دقیق نیست. این عدم وضوح می‌تواند دو علت داشته باشد. یک اینکه برخی بودجه‌ها به کارهای فرهنگی تعلق گرفته اما چون آن کار فرهنگی ذیل یک نهاد غیر فرهنگی بوده، بودجه هم غیر فرهنگی احصاء شده است. دومین علت این است که برخی مؤلفه‌های فرهنگی مثل خانواده، در لایحه بودجه فرهنگی دارای سرفصل جداگانه نیستند.
بی‌مهری لایحه بودجه فرهنگی به صنایع فرهنگی و گردشگری
در میان فصول فرهنگی لایحه بودجه، صنایع دستی و بعد از آن گردشگری کمترین سهم را دارند. این در حالی است که کشور ما در این دو صنعت فرهنگی از ظرفیت بسیار بالایی برخوردار است. ایران یکی از ۳ کشور برتر دنیا در تولید و تنوع صنایع دستی است؛ با این حال در صادرات صنایع دستی در رتبه‌ی چهلم دنیا قرار گرفته است. صنایع دستی به عنوان کالاها و محصولاتی که نماینده فرهنگ و سنت یک کشور هستند؛ باید توسط دولت حمایت شده و صادر شوند. همچنین تمرکز بر صنایع دستی و حفظ، روزآمدی و کاربردی بودن بسیار سودآور است. غنای فرهنگی و هنری ما، تنوع دل‌انگیزی از صنایع دستی را رقم زده؛ این ثروتی است که هر ملتی از آن برخوردار نیست و نگاه کلیشه‌ای لایحه بودجه فرهنگی به این دو حوزه، چندان منطقی نمی‌نماید.
ایران کشوری گردشگرپذیر است. طبیعت چهارفصل و چنداقلیمی آن در منطقه‌ای خشک، بسیار جذاب است. جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و زیارتی دارد و از نظر پزشکی، می‌تواند یک مقصد جدی برای گردشگری سلامت باشد. ایران همچنین چشمه‌های آب گرم مشهوری دارد که می‌تواند انگیزه‌ای برای گردشگران سلامت به حساب آید. صنایع دستی و گردشگری آن دسته از صنایع فرهنگی‌اند که از نظر اقتصادی نیز اهمیت زیادی دارند. درست است که اولویت امروز کشور اقتصاد است و عمده تمرکز نظام سیاست‌گذاری بر آن، اما این الزاما نباید باعث شود فرهنگ را در اولویت‌های پایین قرار دهیم؛ بلکه می‌توانیم فرهنگ را اقتصادی‌تر، صنعتی‌تر و درآمدزاتر کنیم. گردشگری، آن‌قدر ظرفیت دارد که بتواند اقتصاد یک کشور را به تنهایی تکافو کند. ایران که زیرساخت‌های خدادادی گردشگری را داراست، می‌تواند و باید کمی جدی‌تر به این حوزه نگاه کند.
صنایع دستی و گردشگری، دو صنعت در هم‌تنیده
در مورد صنایع دستی و گردشگری، باید توجه داشت که این دو صنعت با یکدیگر پیوند داشته و به هم کمک می‌رسانند. یکی از جاذبه‌های گردشگری، استفاده و خرید کالاهای دست‌سازی است که منحصر به همان منطقه گردشگری است. جدا از این، خرید محصولات صنایع دستی، می‌تواند انگیزه‌ای برای گردشگری باشد. بسیاری از این محصولات در مناطق خاصی تولید می‌شوند که در آن مناطق، می‌توان آن‌ها را با تنوع بسیار بیشتر و قیمت بسیار بهتری تهیه کرد. مثل اصفهان که مهد خاتم‌کاری و قلم‌کاری است و یزد که مهد ترمه و فرشینه و سفال‌کاری و لالجین همدان که مهد میناکاری و زنجان که مهد چاقو و کارد و ملایر که مهد صنعت چوب. به این ترتیب می‌توان گفت تقویت صنایع دستی می‌تواند منجر به تقویت گردشگری شود و بالعکس.
گزارشی از گردشگری داخلی در ایران
صدرنشینی هنر و رسانه در لایحه بودجه فرهنگی ۱۴۰۲
بیشترین سهم از بودجه فرهنگی ۱۴۰۲، به فصل فرهنگ و هنر اختصاص دارد. تعریف و برداشت عمومی از فرهنگ در ایران، همان هنر و ادبیات است. یعنی از صنعت چاپ و مطبوعات گرفته تا سینما و تئاتر و موسیقی و هنرهای تجسمی. این فصل علاوه بر اینکه سهم بیشتری از لایحه بودجه فرهنگی ۱۴۰۲ دارد، رشد بیشتری هم نسبت به سایر فصول فرهنگی داشته است.
بعد از فرهنگ و هنر، این رسانه است که بیشترین سهم از بودجه فرهنگی را به خود اختصاص داده است. هرچند متولی اصلی رسانه در کشور، سازمان صداوسیما است اما نیازهای رسانه‌ای امروز بسیار پیچیده‌تر، گسترده‌تر و پویاتر از آن است که توسط سازمانی بروکراتیک و مستهلک پاسخ گفته شود.
پس از رسانه، فصل دین و مذهب بیشترین سهم از بودجه را دارد. منظور از فصل دین و مذهب، عمدتا نهاد حوزه است. حمایت دولت از نهاد حوزه، کاملا ضروری و بدیهی است؛ اما حیطه دین و دیانت به وضوح بزرگ‌تر از نهاد حوزه است و در دنیای امروز، حوزه با مختصات فعلی آن، نمی‌تواند تمام نیازهای دینی جامعه را تکافل کند.
بودجه نهادهای فرهنگی ۱۴۰۲
در بودجه فرهنگی ۱۴۰۲ نیز مثل سال‌های اخیر، سازمان صداوسیما از میان نهادهای فرهنگی بیشترین سهم را دارد. اکنون گفته می‌شود که صدا و سیما حدود ۵۰ هزار نفر کارمند دارد. نتیجه این کثرت نیرو، تعداد زیادی کارمند است که اغلب آنان هم از حقوق خود رضایت چندانی ندارند. همچنین هرچند به گفته مدیران سازمان اغلب بار تولید بر دوش کارمندان سازمان است؛ اما گفته می‌شود تولیدات پرمخاطب و باکیفیت، برای افرادی است که از بیرون با سازمان همکاری کرده‌اند. صدا و سیما بعد از وزارت ورزش و سازمان تبلیغات، کمترین رشد بودجه را هم تجربه کرد. موضوعی که واکنش منفی این سازمان را برانگیخت. به هر رو بودجه نباید صرفا محدود به نیازهای درونی یک سازمان باشد و باید ناظر با خروجی و اثرگذاری بیرونی هم باشد.
در میان نهادهای فرهنگی بیشترین میزان رشد بودجه، به مرکز خدمات حوزه‌های علمیه تعلق دارد. هرچند همانطور که بالاتر گفته شد، فصل فرهنگ و هنر بیش از دیگر فصول فرهنگی رشد داشته است.
غفلت لایحه بودجه فرهنگی از سرگرمی
همچنین یکی از مقوله‌های شدیدا فرهنگی که در بودجه فرهنگی ۱۴۰۲ به آن توجهی نشده، سرگرمی است. صنعت سرگرمی امروزه صنعتی پر شاخ‌وبرگ است و پدیده‌ی سرگرم‌آموزی، یکی از مهم‌ترین روش‌های آموزش به بزرگ و کوچک عنوان می‌شود.
کلام آخر
بودجه‌بندی فرهنگی کشور، نیاز به بازطراحی و روزآمدسازی دارد. مبنای این روزآمدسازی باید نگاهی جامع‌تر به رسانه و اقتصاد باشد. توجه به صنایع فرهنگی سودآور همچون صنایع دستی و گردشگری و تلاش در جهت صنعتی‌سازی دیگر عرصه‌های فرهنگی، یکی از ضروریات سیاست‌گذاری فرهنگی کشور است. همچنین نگاه به رسانه به عنوان یک پیرنگ و پیوست تمام امور، برای اولویت‌بخشی به آن ضروری است.
در دنیای امروز، نمی‌توان مثلا برای دین حیطه‌ای در نظر گرفت و برای رسانه، حیطه‌ای دیگر. بلکه نهاد دین باید تولید رسانه‌ای و هنری امروزی داشته باشد. دنیای امروز، دنیای همگرایی است. پدیده‌ای که بخش بزرگی از آن توسط اینترنت رقم خورد. همچنین نگاه به فرهنگ، باید از تعریفی که آن را به هنر محدود می‌کند فاصله بگیرد. در مجموع لایحه بودجه فرهنگی ۱۴۰۲ نسبت به سال گذشته، تغییر و تحول اساسی و چشمگیری نداشته است. می‌توان گفت که بودجه فرهنگی ۱۴۰۲ همان کپی برابر اصلی است که در آن اندکی از ارقام بالا و پایین شده است. این نوع بودجه‌بندی، نمی‌تواند مناسب کشوری باشد که به اقتصاد فرهنگ به عنوان یکی از راه‌های خروج از بحران اقتصادی می‌تواند نگاه کند.
مطالب مرتبط
اگر می‌خواهید بودجه فرهنگی کشور را در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به صورت دقیق و کامل بررسی کنید؛ می‌توانید به بودجه‌نمای فرهنگ مراجعه کنید. در بودجه‌نمای فرهنگ برای دستیابی به تصویری دقیق از بودجه فرهنگی کشور، قانون بودجه سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ کل کشور از سه منظر «نهادی»، «موضوعی» و «استانی» بررسی شده است.
بودجه‌نمای فرهنگ
