انواع دستگاه موسیقی سنتی احساسات منحصر به خودشان را دارند. وقتی نیاز به شنیدن یک موزیک داریم و در اینترنت آهنگ جدید را جستجو می کنیم، در واقع به دنبال انعکاس یک احساس می‌گردیم. نغمه و نوایی که در یک لحظه مشخص به آن نیاز داریم. برای ما به عنوان یک شنونده موسیقی سنتی یا حتی یک ایرانی آشنایی و شناخت دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی ضرورت دارد. دستگاههای موسیقی همچون نقشه‌‌ی راهنمای ما هستند.
شناخت انواع موسیقی سنتی همچنین به ما کمک می‌کند سلیقه موسیقیایی خود را بهتر بشناسیم و در وادی موسیقی، تخصصی‌تر سخن بگوییم. یک شنونده حرفه‌ای روش تشخیص دستگاه های موسیقی را خوب می داند.
موسیقی سنتی ایرانی
آهنگ سنتی ایرانی هر جا و هر زمان نام و نشانه‌ای از فرهنگ ایرانی بوده، نه به صورت نغمه‌های پراکنده یا آواهای درهم، بلکه بصورت موسیقی منظم و دارای ردیف و دستگاه ، به گوش می‌رسیده است. موسیقی سنتی ایرانی که موسیقی اصیل کشور ایران است به عنوان موسیقی دستگاهی نیز یاد می‌شود. این موسیقی شامل دستگاه‌ها ، آواز‌ها ، گوشه ها و … است.
موسیقی سنتی ایرانی در فرهنگ بومی و سنت‌های ایرانی ریشه دارد. نواهایی که با ساز دل نواخته و بدون تردید به گوش جان نیز شنیده می شوند. آهنگ و آواز سنتی ایرانی از بزرگان موسیقی ایران مانند باربد و نکیسا تا بنان و شجریان در آمیخته با نغمه‌هایی است که چون از دل برمی‌خیزند، بر دل نیز می‌نشینند.
فروش موسیقی سنتی
با اینکه در عصر جدید سبک های موسیقی جدید ظهور کرده اند اما طبق آمار موسیقی سنتی هنوز قابل جایگزین با آهنگ های جدید نیست. ۴۶ درصد از مخاطبان موسیقی در ایران اولویت اول خود را برای آهنگ گوش دادن ، موسیقی سنتی می‌دانند.
در ماه های خرداد و تیر سال ۱۴۰۱ بود که کنسرت « به رنگ صدا » همایون شجریان از خوانندگان موسیقی سنتی ایرانی شگفتی‌ساز شد. کنسرتی که پس از چندین تمدید مجموعا در هفده روز و در ۳۰ سانس اجرا شد. در جریان یکی از فراخوان‌های فروش بلیت این کنسرت، سی‌هزار بلیت ظرف چهار ساعت فروخته شد. نغمه‌ها و دستگاه‌هایی که در ادامه می‌آیند، هنوز محبوب‌اند و مخاطب زیادی جذب می‌کنند. برخی گروه های موسیقی ایرانی مانند گروه چهارتار یکی محبوب ترین سبک های موسیقی ایرانی « سبک تلفیقی » را کار می کنند. سبک موسیقی تلفیقی پرطرفدار است و فروش بسیار بالایی در فروشگاه‌های اینترنتی موسیقی دارد.
آموزش دستگاه های موسیقی ایرانی
با وجود میزان خوب علاقه به یادگیری و روش تشخیص دستگاه های موسیقی نیز اما هنوز این مقدار قابل توجه نیست. کانال‌های متعددی در یوتیوب برای آموزش دستگاه های موسیقی به زبان ساده راه‌اندازی شده‌اند. تنها یک ویدئوی آموزش دستگاه شور از یک کانال در یوتیوب ۱۸۱ هزار بار دیده شده است. همچنین یکی از آلبوم‌های پرفروش در پلتفرم‌های مربوط به موسیقی ، آلبوم آموزش ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران محمود کریمی است.
در موتور جستجوی گوگل آمار جستجوی عبارت « دستگاه موسیقی » نیز طی یک دهه گذشته تقریبا ثابت و بدون رشد بوده است. در میان استان‌ها، یزد بیشترین آمار جستجو درباره دانلود رایگان آموزش دستگاه های موسیقی ایرانی را دارد. همچنین استان‌های ایلام و چهارمحال و بختیاری در این زمینه پیشتازند. آمار بیشترین جستجوی شناخت دستگاه های موسیقی در یوتیوب ، از آن سیستان و بلوچستان است. میتوان حدس زد علاقه بیشتر به موسیقی محلی در این استان‌ها، علاقه به شناخت و یادگیری و آموزش دستگاه ها و گوشه های موسیقی را در پی دارد.
دستگاه موسیقی چیست ؟
از زمان های گذشته خوانندگان قدیمی و نوازندگان بر مبنای ذوق و حس خود، قطعاتی می‌خوانده و یا می‌نواخته‌اند. این قطعات به مرور زمان تبدیل به الگوهای پرتکرار شده است. چنانکه بیشتر قطعات موسیقی را همین الگوها تشکیل می‌داده است. به مرور زمان، این الگوها دسته‌بندی و مدون شده‌اند و اسامی مختلفی همچون مقام به خود پذیرفته‌‌اند. به مجموعه این قطعات موسیقی است که به آن گوشه ها یا نغمه می گوییم، دستگاه موسیقی گفته می شود. این گوشه ها در مقام های مختلفی ساخته شده اند و طبق یک منطق درونی باهم ترکیب شده اند. آنچنانکه در گام ، کوک و فواصل نت ها باهم هماهنگ هستند. به همین دلیل است که هر دستگاه حال و هوای خاص خودش را دارد و تاثیری منحصر بفرد در شنونده می گذارد.
واژه دستگاه از زمان قاجار در موسیقی ایرانی رواج یافته است. تا قبل از آن از کلمه مقام استفاده می‌کردند. در موسیقی قدیم ایران « گاه » به معنای پرده ی ساز بوده بنابراین دستگاه به معنی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز است. در هر آهنگ یا نغمه شکل انگشت گذاری متفاوت است.
از دوره قاجار و توسط علی‌اکبر‌خان فراهانی موسیقی سنتی ایرانی را به هفت دستگاه موسیقی تقسیم کرده اند. در حالی که برخی آن را به ۱۲ دستگاه موسیقی تقسیم می‌کنند. اما متدوال ترین دسته‌بندی انواع دستگاه موسیقی هفت دستگاه و پنج آواز است.
گوشه های دستگاه موسیقی ایرانی
کوچک‌ترین و مهم‌ترین عنصر در موسیقی سنتی ایرانی گوشه نام دارد. وقتی گوشه ها کنار هم قرار بگیرند آواز یا دستگاه موسیقی ایجاد می شود. به همین دلیل گوشه‌ها نظام نغمه‌ای مشابهی دارند. یعنی زیر و بم شدن صدا و فواصل این زیر و بم شدن‌ها در چند نغمه، مشابه یکدیگر است. این باعث می‌شود این گوشه‌ها کنار هم فضای حسی و احساسی واحدی ایجاد کنند. طرز قرار گرفتن این گوشه‌ها یا آهنگ‌ها در کنار هم را ردیف می‌گویند و به مجموعه‌ای از گوشه‌های مشابه، دستگاه می گویند.
هر گوشه دارای یک اسم خاص است و به مکتب و دستگاه خاصی نیز تعلق دارد. گوشه های موسیقی در ردیف‌های مختلف نیز باهم فرق می کنند. ساختار هر دستگاه مانند قله‌ای مخروطی‌شکل است که از گوشه درآمد دستگاه آغاز می‌شود، به اوج می‌رسد و فرود می‌آید. در واقع گوشه‌هایی مثل درآمد و فرود در همه دستگاه های موسیقی مشترک است.
لیست گوشه های موسیقی ایرانی را می توان به گوشه های دستگاه شور ، گوشه های دستگاه ماهور ، گوشه های دستگاه همایون ، گوشه های دستگاه نوا ، گوشه های چهارگاه ، گوشه های دستگاه سه گاه ، گوشه های دستگاه راست پنجگاه تقسیم بندی کرد.
هفت دستگاه موسیقی سنتی ایران
دستگاه موسیقی ایرانی تشکیل شده از تعدادی گوشه که با نظم معین پشت سر هم قرار گرفته اند. هر یک از انواع دستگاه موسیقی کوک مخصوص بخود را دارد.
- دستگاه همایون
- دستگاه سه گاه
- دستگاه چهارگاه
- دستگاه ماهور
- دستگاه راست پنجگاه
- دستگاه شور
- دستگاه نوا
دستگاه همایون چیست
از آهنگ های معروف در دستگاه همایون آلبوم « بیداد » استاد پرویز مشکاتیان و استاد محمدرضا شجریان است. محبوب ترین آهنگ در دستگاه همایون تصنیف خاطره‌انگیز « نه بسته‌ام به کس دل، نه بسته کس به من دل، چو تخته‌پاره بر موج، رها رها رها من» از همایون شجریان است. شعر این تصنیف دستگاه همایون ، خود به نوعی تعریف این دستگاه است، چو تخته‌پاره بر موج، رهای رهای رها.
دستگاه همایون با وجود رهایی و سرگشتگی، نوعی وزن و وقار و شکوه هم در خود دارد. به طوری که آن را مناسب مجالس اشرافی قدیم می‌کرده است. احتمالا از آنجا که این دستگاه بیشتر در دربارهای شاهانه و همایونی اجرا می‌شده، آن را همایون نامیده‌اند. دستگاه همایون در موسیقی دستگاهی غالبا محزون اما شکوهمند است. دستگاه عشاق نام دیگر دستگاه همایون است به دلیل حزنی اسرار آمیز و شوری خاص که دارد. غمی گرم دارد و اندوهی مصفا. گوش دادن به نغمه‌های دستگاه همایون ما را در آرامشی عمیق و حکمت‌آلود فرو می‌برد.
آهنگ های معروف در دستگاه همایون
آلبوم « بیداد » به عنوان جانی تازه در کالبد موسیقی سنتی در سال ۱۳۶۴ منتشر شده و نام خود را هم از یکی از گوشه‌های مهم دستگاه همایون گرفته است. از نمونه‌های شنیده‌شده‌ی دستگاه همایون گوشه بیداد ، تصنیف « طاقتم ده » ساخته‌ی همایون خرم است با مطلع « ساغرم شکست ای ساقی…».
تصنیف دستگاه همایون « سرگشته » با عبارت معروف « تو ای پری کجایی…» نیز از همایون خرم است. سامان احتشامی در آلبومی به نام « همایون‌های همایون » آثاری از همایون خرم در دستگاه همایون را به صورت قطعات پیانو گرد آورده است. تصنیف‌های ماندگار « کاروان شهید » و « در هوایت بی‌قرارم » به خوانندگی استاد شهرام ناظری نیز از آهنگ های دستگاه همایون است. تصنیف دلکش بنان با مطلع « تا بهار دلنشین آمده سوی چمن » هم آهنگ در دستگاه همایون است. با نمونه‌هایی که ذکر شد، بی‌راه نیست اگر همایون را محبوب‌ترین دستگاه موسیقی سنتی بدانیم. چکاوک ، بیداد ، نی‌داود ، عشاق ، نیریز ، صوفی‌نامه برخی از گوشه‌های دستگاه همایون است.
دستگاه سه‌گاه چیست
دستگاه سه گاه موسیقی ، ژانر غم موسیقی سنتی ایران و گریه آور است. نغمه‌هایی سوزان دارد. این البته به آن معنا نیست که در این دستگاه هیچ نغمه شادی پیدا نمی‌شود. مثلا « گل اومد بهار اومد » در دستگاه سه گاه است. با اینکه کاربرد این آواز شادی است، اما زمینه‌ای از غم دارد. . بر خلاف همایون که حاوی نغماتی شاهانه بود، آهنگ در دستگاه سه‌گاه عامیانه‌تر است. بسیاری از نغمه‌های محلی و فولکلور و همچنین مداحی و روضه در دستگاه سه گاه قرار دارند. یکی از دستگاههای مهم موسیقی اسلامی است. می‌شود آواز سه گاه تا حد زیادی مدیون تعزیه‌خوانی است. خصوصا گوشه مویه ، مناسبت فراوانی با مجالس حزن دارد.
از گوشه های دستگاه سه گاه درآمد ، زنگ شتر ، زابل ، مویه ،. حصار ، مخالف و مغلوب را میتوان نام برد.
آهنگ در دستگاه سه گاه
دستگاه سه گاه در قرآن و در موسیقی ترکی و عربی حضور دارد. آلبوم‌های « در خیال » و « رسوای دل » استاد محمدرضا شجریان نمونه‌هایی از دستگاه سه گاه شجریان هستند. تصنیفی مشهور « رسوای زمانه » همایون خرم بهترین معرف آهنگ در دستگاه سه گاه است. بر خلاف دستگاه همایون نمی‌توانیم « رسوای زمانه » را بشنویم و دل‌مان نگیرد. اما بهترین آواز سه گاه در ایران، بی‌شک « ربنا » است. این آواز توسط استاد شجریان مرکب‌خوانی شده است. یعنی خواننده در آن با استفاده از برخی گوشه‌ها، به دستگاهی دیگر رفته است.
دستگاه چهارگاه چیست
دستگاه چهارگاه در موسیقی ایرانی تداعی کننده حس تماشای طلوع ، آغاز جنب و جوش مردم و بیداری شهر است. یکی از انتقادات به موسیقی سنتی این است که این نوع موسیقی، رو به درون دارد. دستگاه چهارگاه اما رو به بیرون دارد و در ما حرکت ایجاد می‌کند و مناسب سبک های حماسی است. شاید هیچ آهنگی از آوازهای دستگاه چهارگاه مانند «سلام علیکم» استاد حسن کسایی با حال و هوای دستگاه خود همخوان نباشد. از همین مثال پیداست که دستگاه چهارگاه می‌تواند مخصوص افراد سحرخیز و دارای سرزندگی و صلابت باشد. دستگاه چهارگاه حرکت‌آفرین و انرژی‌زاست.
گوشه ای در دستگاه چهارگاه را میتوان نغمه، کرشمه، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رنگ شهرآشوب نام برد. گوشه‌های چهارگاه تقریبا همنام گوشه‌های سه‌گاه هستند.
دستگاه چهارگاه در مداحی به دلیل نوعی حماسه و عظمت که در خود دارد استفاده می شود. شب‌های تاسوعا و عاشورای حسینی نوای «ای اهل حرم میر و علمدا نیامد» یا «امشبی را شه دین در حرمش مهمان است» در دستگاه چهارگاه خوانده می‌شود.
ترانه های معروف در دستگاه چهارگاه
« وطنم ای شکوه پابرجا » از سالار عقیلی از محبوب ترین آهنگ در دستگاه چهارگاه است. قدیمی‌ها وقتی می‌خواستند از جمعی صلوات بگیرند اینگونه می‌خواندند: «اول به مدینه مصطفی را صلوات». این لحن در دستگاه چهارگاه است. اگر دیدیم رادیو سر صبح یک آهنگ سنتی گذاشته، غالبا می‌توانیم در چهارگاه بودنش شک نکنیم.
از آشنا ترین تصنیف های قدیمی ایران در دستگاه چهارگاه آهنگ « دخترک ژولیده » اثر علینقی وزیری ذکر می‌شود. « دخترک ژولیده » یکی از قطعه‌های آلبوم « دستان » است. بسیاری از دوستداران موسیقی با شنیدن نام چهارگاه ، فورا به یاد این آلبوم می‌افتند. قطعه‌ی نخست این آلبوم « چکاد » نام دارد که توسط استاد پرویز مشکاتیان ، نوازنده و آهنگساز « دستان » ساخته شده است. چکاد در دامنه دماوند و کنار دریاچه لار در دشت باشکوه توسط استاد مشکاتیان نوشته شد. چهارگاه دستگاهی است که همچون قله دماوند و دامنه آن شکوهمند است.
دستگاه ماهور یعنی چه
دستگاه ماهور در موسیقی شبیه بهار آرامش‌بخش و امیدآفرین است. آرامشی از جنس صدای موج‌های یک دریای آرام در ساحلی خلوت و نیمه‌آرام. دستگاه ماهور لبخند محوی بر لب می‌آورد و به شنونده احساس خوشبختی می‌دهد. برای درک دستگاه ماهور می‌توانیم ایام مدرسه را به خاطر بیاوریم. زمانی که آخرین امتحان را می‌دادیم و با سبکی و شادی خاصی به خانه می‌رفتیم.
اجرای گوشه های دستگاه ماهور درآمد ، گشایش، مقدمه داد ، داد ، مجلس‌افروز ، دلکش ، خسروانی ، خاوران ، طرب انگیز ، نیشابورک ، طوسی ، مرادخانی ، فیلی ، حصار ماهور ، زیرافکند ، نیریز ، شکسته ، عراق ، حزین ، کرشمه ، زنگوله ، راک هندی ، راک کشمیر ، راک عبدالله ، کرشمه راک ، صفیر راک ، مثنوی ، ساقی‌نامه .
قطعاتی در دستگاه ماهور
از تصنیف های قدیمی ایران در دستگاه ماهور میتوان « مرغ سحر» شعر ناب ملک‌الشعرای بهار و آهنگسازی مرتضی نی‌داود را نام برد که تمام ویژگی‌های دستگاه ماهور در آن مشهود است. با گوش دادن به این تصنیف، در می‌یابیم که کار یکپارچه نیست و در آن مرکب‌خوانی صورت گرفته است.
اجرای دستگاه ماهور را میتوان در نوای خاطره انگیز « تولد تولد تولدت مبارک » و آلبوم « سرو چمان » دید و شنید. تصنیف دیگری از دستگاه ماهور آواز « ایران ای سرای امید » است. شعر هوشنگ ابتهاج، آهنگسازی محمدرضا لطفی و خوانندگی استاد شجریان ماهور بی‌نظیری خلق کرده است. نام اصلی این تصنیف در دستگاه ماهور شجریان «سپیده» است که در آلبومی به همین نام در دسترس می‌باشد.
دستگاه راست پنجگاه
دستگاه راست پنجگاه را بعد از ماهور آوردیم، چون از لحاظ پرده بندی بسیار شبیه آن است. تا حدی که برخی آن را گوشه‌ای از ماهور دانسته‌اند. اما نت های دستگاه راست پنجگاه در ایست و شاهد با ماهور فرق دارند. برخی از گوشه های دستگاه راست پنجگاه پروانه ، زنگوله ، زنگ شتر ، نغمه ، طرز ، سپهر ، عراق ، محیّر ، آشور آوند ، اصفهانک ، حزین ، شوشتری‌گردان ، نوروز عرب ، نوروز صبا ، نوروز خارا ، نفیر ، فرنگ ، ابوالچپ ، راوندی ، لیلی و مجنون هستند. مجموعا حدود چهل گوشه برای این دستگاه شمرده شده است.
دستگاه راست پنجگاه با وجود زیبایی، از دیگر دستگاه‌ها در میان موسیقی‌سازان کم‌طرفدارتر است. دلیل آن را میتوان بسته بودن دست آهنگساز یا خواننده برای ایجاد خلاقیت در آن دانست. آهنگ در دستگاه راست پنجگاه احساسات مختلف موسیقی سنتی را در خود جا داده است. از آنجایی که دستگاه راست پنجگاه ترکیبی از سایر مقامات موسیقی ایرانی است میتوان تمام حس و حالی که در دستگاههای موسیقی ایرانی وجود دارد را با آن ایجاد کرد.
ترانه های دستگاه راست پنجگاه
اجرای دستگاه راست پنجگاه دشوار است به همین دلیل تعدد آهنگ در دستگاه راست پنجگاه کم است. از تصنیف های معروف در دستگاه راست پنجگاه ترانه لری « دایه دایه وقت جنگه » است. آلبوم‌های « ساز نو آواز نو » و « بهاران آبیدر » با صدای استاد شهرام ناظری از آهنگ های در دستگاه پنجگاه است.
آلبوم راست پنجگاه شجریان تار نوازی محمدرضا لطفی و آواز استاد محمدرضا شجریان از محبوب ترین تصنیف های این دستگاه است. به همین ترتیب آلبوم « چشمه نوش » با صدای استاد محمدرضا شجریان و « قافله سالار » مشتمل بر تکنوازی تار محمدرضا لطفی نمونه دیگری از دستگاه راست پنجگاه شجریان است. از دیگر تصنیف های معروف در دستگاه راست پنجگاه « ساز و آواز راست پنجگاه » در آلبوم « چه آتش ها » با صدای همایون شجریان و آهنگسازی علی قمصری است.
دستگاه شور چیست
دستگاه شور در موسیقی هم نواهای عامیانه و هم نواهای خاص پسند دارد. با توجه به گستردگی این دستگاه، تمام احساسات موسیقی سنتی در آن یافت می‌شود. دستگاه شور را مادر تمام دستگاه‌ها و ام الآواز نامیده‌اند. هرچند این ترکیب به لحاظ دستور زبان درست نیست، اما میان اهل موسیقی مشهور است. این نام‌گذاری دلایل مختلفی دارد. یک دلیلش آن که پنج دستگاه آوازی از شور گرفته شده‌اند. برخی آن‌ها را دستگاه‌هایی مستقل و برخی نیز متعلقات شور دانسته‌اند. دیگر اینکه از همه دستگاه‌ها میتوان به شور آمد یا در اصطلاح موسیقی پرده‌گردانی کرد. دلیل دیگر، کثرت نواهای تولیدشده در شور است.
دستگاه شور از گوشه درآمد آغاز و در گوشه های رضوی و حسینی به اوج می‌رسد. از گوشه‌های مهم دستگاه شور شهناز است.
آهنگ های دستگاه شور
زیبا ترین آواز در دستگاه شور آلبوم « معمای هستی » محمدرضا لطفی و استاد شجریان است. گوش دادن به این آلبوم می‌تواند ما را به این نتیجه برساند که شور زیباترین دستگاه است. در این آلبوم سه تصنیف قدیمی وجود دارد که از لطف خاصی برخورداند. معروف ترین نمونه آهنگ در دستگاه شور تصنیف « ای ایران » است. این تصنیف را روح‌الله خالقی آهنگسازی کرده و استاد بنان خوانده است. تصنیف « یاد ایام » نمونه محبوب و معروف دستگاه شور شجریان است.
متعلقات دستگاه شور
متعلقات همان آواز های دستگاه شور هستند که شامل آواز ابوعطا ، آواز بیات ترک ، آواز افشاری ، آواز اصفهان و آواز دشتی می شوند. چند نمونه تصنیف در دستگاه ابوعطا از استاد شجریان و غزل « در نظربازی ما بی‌خبران حیرانند » از حافظ بسیار محبوب هستند. همچنین اذان معروف مرحوم مؤذن‌زاده و تصنیف « اندک اندک جمع مستان می‌رسد » در بیات ترک است. از آهنگ های دستگاه شور تصنیف « ای ایران » و همچنین « از خون جوانان وطن…» آوازهایی دشتی‌اند. آهنگ « یار دبستانی من » در اصفهان از متعلقات دستگاه شور است. برخی این متعلقات را دستگاههای مستقلی می‌دانند.
دستگاه موسیقی نوا چیست
آواز در دستگاه نوا بسیار نزدیک به دستگاه شور نزدیک است. این دستگاه به آواز ابوعطا و آواز افشاری بسیار شبیه است و برخی معتقدند می‌تواند دستگاه نباشد. دستگاه نوا بسیار دلربا است. نمی‌توان گفت کاملا غمگین است و نمی‌توان گفت شاد است. بلکه مصفا و گرم است. دستگاه نوا معمولا در خود نوعی حالت عرفانی دارد و بهجتی در آن نهفته که غالبا اجازه نمی‌دهد غم‌انگیز شود.
تعدادی از گوشه های دستگاه نوا را میتوان این چنین ذکر کرد: گردانیه ، بیات راجه ، عشاق ، محیر ، حزین ، زنگوله ، عراق ، رَهاوی ، آواز مسیحی ، ناقوس ، نیریز .
تصنیف های معروف در دستگاه نوا
شاهکار « نی‌نوا » یک اثر عالی و به شدت غمگین از استاد حسین علیزاده از تصنیف های معروف در دستگاه نوا است. سازی که در آلبوم به کار رفته هم یادآور نوای نی و هم بیانگر دستگاه موسیقی آلبوم است. آلبوم « نی‌نوا » در ایام سوگواری امام حسین علیه‌السلام فراوان شنیده می‌شود.
از محبوب‌ترین آثار دستگاه نوا شجریان قطعه « چرا رفتی؟ » از آلبوم « نه فرشته‌ام نه شیطان » و تصنیف « با من صنما دل یکدله کن » در آلبوم « بی‌تو به‌سر نمی‌شود » از همایون شجریان است.
از دیگر نمونه آهنگ های معروف دستگاه نوا تصنیف بسیار مشهور علیرضا افتخاری « ای دل اگر عاشقی در پی دلدار باش » است.
سبک های موسیقی سنتی ایرانی
هفت دستگاه موسیقی سنتی دسته‌بندی نغمه‌های موسیقی سنتی ایران بود. اما انواع سبک موسیقی سنتی عبارتند از: پیش درآمد ، درآمد ، چهارمضراب ، تصنیف ، آواز ، رِنگ . به دلیل اهمیت بالای اشعار در فرهنگ ایران محبوب ترین سبکهای موسیقی سنتی ایرانی تصنیف و آواز هستند. آواز مهم‌ترین نقطه پیوند موسیقی و شعر ایرانی است. تا آنجا که موسیقی تبدیل به ابزاری برای اجرا و ارائه اشعار شده است.
چهارمضراب را نسبت به آواز و تصنیف کمتر شنیده ایم. فرم چهارمضراب بسیار زیباست. خصوصا چهارمضراب صبا از استاد ابوالحسن‌خان صبا که بسیار شنیدنی است. هر یک از فرم‌ها و انواع سبک های موسیقی ایرانی را میتوان در دستگاه‌ها و گوشه‌های مختلف اجرا کرد.
جمع‌بندی
همان‌طور که دیدیم جایگاه موسیقی سنتی در زندگی ما ایرانی‌ها جایگاه ویژه ای است و از جشن تولد گرفته تا اذان می توانیم آثار آن را ببینیم. دستگاه های موسیقی در مداحی تا عاشقانه های محلی وجود دارند. موسیقی سنتی تنها برای دستگاههای گرامافون و کنسرت‌های شلوغ و نرم‌افزارهای پخش‌کننده در گوشی و کامیپوترمان نیست. موسیقی سنتی یک ابزار پرامکانات برای ماست تا با آن شاد باشیم یا سوگواری کنیم. این میراث ارزشمند مدون را هرگز نباید از دست داد.
عجیب آنکه افراد دارای تحصیلات پایین یا ابتدایی، بیش از افراد تحصیل‌کرده مخاطب موسیقی سنتی ایرانی هستند. همچنین دانشجویان کمتر از فعالان دیگر مثل شاغلان، خانه‌داران یا بیکاران موسیقی سنتی ایران گوش می‌دهند. این یعنی تحصیلات سلیقه افراد را از موسیقی سنتی ایرانی قدیمی دور می‌کند. این امر می‌تواند به دلیل سن هم باشد. دانشجویان غالبا جوانند و بیشتر به موسیقی‌های روز علاقه نشان می‌دهند. اما از این واقعیت هم نمی‌توان غافل شد که تحصیلات دانشگاهی در ایران روحیه افراد به سمت مدرنیسم و علاقه‌مندی‌های غربی سوق می‌دهد و نه بومی. در کل مهم‌ترین مؤلفه در میزان مخاطبان موسیقی سنتی ، سن است. افراد بالای چهل سال، با اختلاف زیادی بیشتر موسیقی سنتی بی کلام گوش می‌دهند.
همچنین افراد بدون کار اما دارای درآمد، بیش از سایر شاغلان مخاطب موسیقی اصیل ایرانی هستند. این می‌تواند به دلیل طبع این سبک موسیقی باشد. موسیقی قدیمی ایرانی صبر و حوصله می‌طلبد و به آرامش و قرار نیاز دارد. هر نوع موسیقی‌ای سبک زندگی خاصی را می‌طلبد و سبک زندگی خاصی را هم ایجاد می‌کند. زندگی‌های بی‌وقفه شهری اجازه رفتن به سمت این سبک موسیقی طبیعت‌گرا و فارغ از دنیا را نمی‌دهد. موسیقی کلاسیک غربی هم اینگونه است. درست که ظاهرا آدم‌ها کمتر به سمت این انواع موسیقی می‌روند؛ اما هر که دل به آهنگ های سنتی معروف بدهد، پاداش آن را دریافت می‌کند.
