احتمالا دیده‌ایم فروشندگان یا خریدارانی که روی جنسی دست می‌کشند و با نوعی ستایش، اعلام می‌کنند: کار دست است! یا لذت دست کشیدن و قدم گذاشتن روی فرش دست باف را چشیده‌ایم. کار دست در مورد بسیاری از کالاها، به معنای اصالت، ظرافت و مرغوبیت آن است. تکنولوژی با همه پیشرفت‌های عجیب و غریبش هنوز نتوانسته جای ذوق و ظرافت آدمی را بگیرد. شاید به همین دلیل است که در روزگار مدرن، صنایع دستی حتی ارزشمندتر از گذشته شده‌اند. به طوری که بعد از صادرات نفت و گاز و برخی از لوازم صنعتی و اقلام کشاورزی، صادرات صنایع دستی تجارتی بسیار سودآور است. این یعنی صادرات سودآور، فقط از طریق کارخانه‌های بزرگ صنعتی امکان‌پذیر نیست. بلکه کارگاه‌های کوچک صنایع دستی نیز می‌توانند در اقصی نقاط جهان مشتریانی داشته باشند. طبق آمار سازمان تجارت جهانی، ارزش جهانی صادرات در زمینه‌ی صنایع دستی در 2019 تقریبا 20 میلیارد دلار بوده است. البته این عدد فقط شامل تجارت رسمی است.
میزان صادرات صنایع دستی در کشورهای مختلف
چین در میزان درآمد از صادرات صنایع دستی، در میان تمامی کشورهای جهان حرف نخست را میزند. این کشور در سال 2021 توانست، حدود 3363 میلیارد دلار از این صنعت کسب درآمد کند. این کشور تمدنی چندهزار ساله دارد و فرهنگ و هنر غنی آن، تنوعی بی‌نظیر از صنایع دستی را رقم زده است. همچنین وجود جمعیت بسیار زیاد که درصد بالایی از آن‌ها نیز روستایی هستند، تولید صنایع دستی در این کشور را تسهیل کرده است. چین در راهبرد توسعه خود به صنایع روستایی توجه کرده و تأثیر صنایع دستی بر گردشگری را نیز جدی گرفته است. شرکت ملی واردات و صادرات صنایع دستی و هنری این کشور عهده‌دار صدور این محصولات است. چین در قالیبافی نیز یکی از مهم‌ترین رقبای ایران است. این کشور به عنوان مهد ابریشم، صنایع دستی نساجی توانمندی نیز دارد.
آمریکا و آلمان کشورهای بعدی در صادرات این صنعت هستند. نمودار ذیل نشان دهنده درآمد کشورهای صادر کننده صنایع دستی در سال 2021 در حوزه صنایع دستی و کالاهای زینتی است:
بررسی صادرات صنایع دستی در هند
هند با مساحت وسیع و جمعیت یک و نیم میلیاردی خود، کشکولی از فرهنگ‌هاست. هر ایالت آن، زبان و پوشش خاص خود را دارد. اما تنوع فرهنگی این مناطق و ایالات تنها محدود به زبان و پوشش نیست. بلکه تنوع جغرافیایی، اقلیمی، فرهنگی و دینی در استفاده مردم از ابزارها و و لوازم مختلف هم قابل مشاهده است. بنابراین تنوع صنایع دستی شبه‌قاره بسیار بالاست. هند در سال 2021 موفق شد چیزی در حدود 396 میلیارد دلار از صادرات کالاهای موجود در حوزه صنایع دستی درآمد داشته باشد. نمودارهای زیر میزان درآمد این کشور را در مقیاس میلیارد دلار از سال 2011 تا 2021 در حوزه صنایع دستی نشان می‌دهد. با توجه به این نمودار، روند صادرات صنایع دستی این کشور با شیبی بسیار ملایم و کند در حال افزایش است. همچنین تأثیر منفی همه‌گیری کرونا که در هند بسیار بحرانی بود هم در این نمودار واضح است.
هند در این میان، بیشترین میزان صادرات را به آمریکا دارد. حدود 43 درصد از سهم صادرات هند در صنایع دستی و کالاهای هندی به آمریکا تعلق دارد. در میان صنایع دستی موجود در هند، محصولات دست بافت و صنایع دستی مربوط به هنر قلاب‌بافی هندی، در آمریکا از محبوبیت بالایی برخوردار هستند. در میان صنایع دستی کشور هند، شال هندی به عنوان بخش مهمی از پوشش این کشور که با فرهنگ هند نیز آمیختگی شدیدی دارد، بیشترین صادرات را به امارات متحده عربی داشته است. 73 درصد از حجم این شال‌ها به این کشور صادر میشود. پس از امارات، آلمان و آمریکا هر کدام به ترتیب با 10 و 5 درصد کشورهای دوم و سوم برای وارد کردن این شال به سرزمینشان هستند. نمودار پایین سهم هر یک از کشورها را در میزان واردات صنایع دستی از هند را نشان می‌دهد.
صادرات صنایع دستی ایران
از نظر سازمان صنایع دستی در ایران ۳۷۰ رشته صنایع دستی وجود دارد که در ۲۴ دسته قرار میگیرند. از جمله صنایع دستی برتر کشور که در سطح بین‌المللی مورد توجه قرار گرفتهاند می‌توان به فرش‌های دستباف اشاره کرد که معرف بنیه فرهنگی و هنری ایران در جهان است. یکی از پدیده‌های قابل توجه در سال‌های اخیر روند رو به رشد جهانی شدن است. ایران نیز در همین راستا به منظور گسترش صادرات غیرنفتی و حضور در بازارهای جهانی درصدد پیوستن به سازمان تجارت جهانی(WTO) برآمده و در حال حاضر عضو ناظر این سازمان است.
یکی از مهم‌ترین صنایع دستی ایران فرش دستبافت است. شاخص توان رقابت صادراتی فرش دستبافت ۶۵ رج ابریشمی اصفهان برابر با ۸۸/۰ است و بیانگر این است که فرش دستبافت ۶۵ رج ابریشمی استان اصفهان در شرایط فعلی در بازارهای جهانی دارای توان رقابت است. شاخص مزیت نسبی نیز برابر با ۷۹/۰ و نشاندهنده مزیت نسبی این استان در تولید فرش مذکور می‌باشد.
صادرات فرش ایرانی
در حال حاضر کشور چین یکی از بزرگترین واردکنندگان فرش ماشینی ایرانی است، اما به جز آن، فرش ایرانی به کشورهای ترکیه، هند، عراق، افغانستان، کانادا، استرالیا، ژاپن و برخی کشورهای اروپایی نیز صادر میشود. سایر آثار معروف ایران که در حوزه صنایع دستی جای میگیرند عبارتند از: گلیم، فرش، گبه، قلمزنی، شیشه‌گری، منبت‌کاری، میناکاری، سفال، چوب، خاتم‌کاری و ملیله‌دوزی. ایران در سال 1399 توانست از صادرات صنایع دستی 322 میلیون دلار کسب درآمد کند. 112.554 تن نیز وزن تمامی کلاهای صادراتی ایران در این حوزه بوده است. بیشترین میزان صادرات ایران در این حوزه، به کشور عراق بوده است. صادرات صنایع دستی به عراق 199 ملیون دلار برای ایران سود به همراه داشته است. افغانستان و ترکیه نیز به ترتیب در مقام‌های دوم و سوم جای گرفتهاند.
راهکارهای رشد صادرات صنایع دستی در ایران
رشد و رونق صنایع دستی به سرمایه‌گذاری‌های کلان اقتصادی نیاز ندارد. صنایع دستی از طریق ایجاد مراکز تولید در شهر و روستا و با اتکاء به مواد اولیه داخلی و بومی به توسعه‌ی اقتصادی کشورها کمک می‌کند. این صنعت علاوه بر اینکه بار فرهنگی دارد در مقایسه با سایر صنایع فرهنگی نیز از ارزش افزوده‌ی بالایی برخوردار است. ایران پتانسیل بالایی در زمینه‌ی صنایع دستی دارد. راهکارهای زیر می‌تواند به افزایش صادرات صنایع دستی در ایران کمک کند:
- توجه به بازار فروش در دنیای مجازی و با استفاده از پلتفرم‌های متعدد
- برگزاری نمایشگاه‌های مختلف داخلی و بین‌المللی در حوزه صنایع دستی
- ایجاد غرفه‌های صنایع دستی و معرفی این صنعت در نمایشگاه‌های بین‌المللی
- انتخاب روش‌های مناسب تبلیغاتی برای معرفی و جذب خریداران داخلی و خارجی
- توجه مستقیم دولت به این حوزه‌ی صنایع دستی
- حمایت از کارگاه‌های کوچک سنتی در شهرها و روستاها
- ایجاد بسترهای مناسب برای آموزش در زمینه‌ی صنایع دستی
- گزینش برنامه‌های جامع، دقیق و مناسب برای فروش صنایع دستی در عرصه بین‌الملل
- تعامل مفید و موثر میان تولیدکنندگان و سیاستگذاران
کلام آخر
صنعت صنایع دستی علاوه بر آورده‌های اقتصادی برای هر کشور، توانایی صادرات فرهنگ کشورها را نیز دارد. با نگاهی به مقاصد صادرات ایران در حوزه صنایع دستی، محدودیت و شاید ممنوعیت صادرات را به کشورهای اروپایی شاهد هستیم. صادرات ایران غالباً محدود به کشورهای همسایه می‌گردد. درحالی که پیدا کردن بازار برای صنایع دستی ایران در میان کشورهای اروپایی هم می‌تواند سود بسیار بالایی را برای ایران رقم زند و هم فرهنگ این کشور را به جهانیان معرفی کند. این درحالی است که ایران توان بسیار بالایی برای تولید صنایع دستی به علت وجود قومیت‌های مختلف و نیز غنی بودن فرهنگ ایرانی، در خود دارد. از طرفی دیگر نیز تجربه خوبی در کسب درآمد در میان کشورهای همسایه را داراست که این موضوع می‌تواند به شفاف شدن مسیر کمک شایانی کند.
منابع
سالنامه آماری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی. سال 1399.
