ژانر کمدی همواره به عنوان یکی از ژانرهای محبوب در سینما شناخته می‌شود. به طوری که گیشه سینمای ایران ، فروش خود را تا حد زیادی مدیون این ژانر است. سینمای کمدی ایران در طول ادوار مختلف در میان تماشاگران عام و خاص مورد توجه و استقبال قرار گرفته است. اما میزان تولیدات فیلم طنز ایرانی پیش از انقلاب در حد پایین‌تری نسبت به میزان تولیدات بعد از انقلاب قرار می‌گیرد. آثار کمدی که قبل از انقلاب توسط فیلمسازان ایرانی ساخته می‌شدند، غالباً شاکله فیلم‌فارسی داشتند و میزان استقبال از آنها هم توسط مخاطبان بالا بوده است. در ادامه به بررسی این ژانر سینمایی در سال‌های قبل و بعد از انقلاب اسلامی می‌پردازیم.
قدیمی ترین فیلم های کمدی ایران
صاحب‌نظران سینما، فیلم «آبی و رابی» را نخستین فیلم کمدی ایران معرفی می‌کنند. فیلمی که توسط «اوانس اوهانیانس» و در سال 1309 ساخته شد. «اوگانیانس» از جمله اولین فیلمسازان سینمای ایران نیز محسوب می‌شود. در جدول زیر، آثار مطرح ژانر کمدی که پیش از وقوع انقلاب اسلامی ساخته و نمایش داده شدهاند؛ قابل مشاهده است.
در سینمای قبل از انقلاب، با توجه به سایه افکنی فیلم‌فارسی بر آثار فیلمسازان، عمده فیلم های کمدی به منظور حضور موفق در گیشه ساخته می‌شدند. آمارها حاکی از آنند که از سال 1344 تا 1355، هر سال تقریباً یک فیلم کمدی ساخته و تولید شده است. یکی از ویژگی‌های فیلم‌فارسی، نشانه گرفتن گیشه برای جذب سرمایه است. فیلم «گنج قارون» اولین فیلم فارسی بود که مفهوم فتح گیشه را محقق کرد و به فروشی میلیونی دست پیدا کرد. فیلم «حسن کچل» اولین فیلم «علی حاتمی» در زمان خود توانست 9 میلیون تومان فروش داشته باشد که در آن دوران چشمگیر بود.
دهه‌ی ۶۰ ؛ شروعی دوباره برای تولید و نمایش آثار کمدی
دهه 60 را می‌توان، شروعی دوباره برای تولید و نمایش آثار کمدی در ایران دانست. شروعی که با فاصله گرفتن از آثار کمدی در سینمای فیلم‌فارسی شروع شد. اما از سرگیری ساخت آثار کمدی با کمی احتیاط انجام گرفت. فیلم کوتاه «خانه آقای حقدوست» به کارگردانی «محمود سمیعی» تولید شده در سال 1359، اولین اثر تولید شده در سینمای کمدی بعد از انقلاب بود. این فیلم که برای نمایش در تلویزیون تولید شده بود، آغازگر تولیدات کمدی در سینمای بعد از انقلاب شد و در سومین جشنواره فجر نیز با استقبال خوبی مواجه شد. در سال 1363، دو فیلم «جعفرخان از فرنگ برگشته» به کارگردانی علی حاتمی و «مردی که زیاد می‌دانست» به کارگردانی یدالله صمدی، جزء اولین فیلم های کمدی-اجتماعی تولید شده در سینمای بعد از انقلاب بودند.
در ادامه جدول فروش برخی از فیلم‌های ذکر شده در دهه 60 که حاوی اطلاعاتی نظیر میزان جذب مخاطب و فروش بلیط از سال‌های 1365 تا 1369 است؛ مشاهده می‌کنید. این جدول با توجه به تغییرات قیمت بلیط از بین سال‌های 1365 تا 1369 ترسیم شده است. مدت زمان برای بررسی هر فیلم نیز در یک بازه 2 ساله‌ی اکران می‌باشد. در یک مقایسه جامع برای دهه‌ی شصت، میزان استقبال مخاطبان از آثار کمدی، کمتر از میزان استقبال آنها نسبت به سایر آثار بوده است.
فیلم های طنز دهه 70
دهه 70، با فاصله گرفتن فیلمسازان از فضای کمدی‌های دهه 60 و ساخت فیلم‌هایی مخاطب‌پسند، آثار کمدی تولید شده در این دهه با استقبال بالاتری نسبت به آثار دیگر مواجه شدند. به طوری که در جدول فروش هر ساله در دهه 70، دست‌کم یک تا دو فیلم با فروش نسبتاً بالا در رتبه‌های اول تا پنجم جدول فروش قرار دارند. برخی از بهترین فیلم های کمدی ایرانی که در دهه‌ی هفتاد تولید شدهاند؛ عبارتند از:
دهه‌ی طلایی فیلم کمدی در ایران
دهه 80، در عرصه فیلم های کمدی دوره مهمی به حساب می‌آید. از میان 10 فیلم پرفروش دهه 80، هشت فیلم کمدی است. این آمار در مقایسه با دهه‌ی 70 و دهه‌ی 60، بسیار چشمگیر است. از جمله دلایل رونق سینمای کمدی در این دوران می‌توان به سیاستگذاری فرهنگی برای تولیدات آثاری با قابلیت فتح گیشه و آورده‌های بالای مالی و اقتصادی و از سوی دیگر و استقبال پرشورتر مخاطبان از آثار کمدی اشاره کرد.
جالب‌تر اینکه آمارها نشان می‌دهند که در هر سال از دهه‌ی هشتاد، مقام پرفروش‌ترین فیلم، متعلق به یک فیلم در ژانر کمدی است. سیمای سینمای کمدی ایران در دهه‌ی 80 کاملا با دهه‌ی 90 متفاوت است. در حالی در دهه 90 آثار کمدی پیرنگی شبیه به یکدیگر دارند، در کمدی‌های دهه هشتاد تنوع بیشتری می‌بینیم. اخراجی‌های 1 و 2 فیلم‌هایی با موضوع دفاع مقدس‌اند. «آتش‌بس» یک کمدی با موضوع اختلافات خانوادگی است. «همیشه پای یک زن در میان است» اثری از کمال تبریزی است و از رمان «غیر قابل چاپ» سیدمهدی شجاعی اقتباس شده است. چنین اثری بالطبع با آثاری فرمولی و در راستای اهداف تجاری متفاوت است. به طور خلاصه می‌توان ادعا کرد سینمای کمدی در دهه 80 هنری‌تر و غیر تجاری‌تر از سینمای این ژانر در دهه بعدی است.
جدول فروش فیلم‌های طنز در دهه‌ی 80
جدول پایین بر اساس آمار فروش بلیط در اکران نخست و عمومی فیلم‌ها در شهر تهران ترسیم شده است. از میان آثار کمدی در این جدول، تنها دو فیلم «ملک سلیمان» و «دعوت» توانستند به ترتیب در سال‌های 1388 و 1387 به فروش 15 و 14 میلیاردی دست پیدا کنند که در مقایسه با ارقام فروش آثار کمدی دهه 80، در درجه پایین‌تری قرار می‌گیرند.
آمارها از سویی دیگر نشان می‌دهند که در میان کم‌فروش‌ترین‌های دهه 80 نیز تنها یک فیلم در ژانر کمدی قرار دارد. این موضوع نشان‌دهنده آن است که استقبال از فیلم‌های کمدی و طنزآلود از سوی تماشاگران در این دوره به هیچ‌وجه در درجه پایینی قرار ندارد. مثلا «دنیای آینده» به کارگردانی احمدرضا جغتایی توانست در سال 1380 به فروش 23 میلیون تومانی در شهر تهران دست پیدا کند.
سینمای کمدی ایرانی در بیست سال اخیر
بین سال‌های 1390 تا 1399 آمار فروش برای فیلم‌های کمدی به اوج خود می‌رسد. به طوری که در طی 6 سال بیشترین میزان فروش با ارقام قابل توجه، متعلق به آثار کمدی است. در 4 سال باقیمانده نیز، آثار کمدی در رتبه‌های دوم و سوم جدول فروش قرار دارند. شایان ذکر است که این میزان فروش، مسلماً به علت افزایش قیمت بلیط در طول سال‌های متمادی رخ داده است. در حالی که ممکن بود یک فیلم در دهه 70 یا 60 با همین میزان و حتی بیشتر (طبق تعداد بلیط فروخته شده)، مخاطبان را به سالن‌های سینما دعوت و جذب کند. اما یک فیلم در دهه 90 با همان میزان جذب مخاطب و تنها به علت افزایش چند برابری قیمت بلیط، میزان فروش بیشتری نسبت به دوره‌های قبلی دارد.
مقایسه برای دهه 90، به این معنی نیست که میزان مخاطبان سینما نسبت به دوره‌های قبلی افزایش پیدا کرده است. طبق آمار نیز می‌دانیم که میزان مخاطبان سینما به صورت کلی در طول چند سال اخیر به شدت کاهش پیدا کرده و در مقایسه با دهه‌های قبلی سیر نزولی به خود گرفته است.
پرواز کمدی ایرانی در دهه 90
برای فیلم طنز ایرانی، دهه 90 یک دهه بی‌نظیر به شمار می‌آید. در این دهه ژانر کمدی ایران سر و شکلی مخصوص به خود پیدا می‌کند و رکوردهای فروش را در انحصار خود می‌گیرد. درون‌مایه فیلم‌های کمدی این دوره، اغلب تشکیل شده از شوخی‌های بی‌پرده جنسی، روابط عاشقانه، شکاف بین قشر مذهبی و غیر مذهبی، سفر به خارج از کشور و دیگر مضامین بود. این فیلم شباهت ضمنی و اجمالی خاصی به یکدیگر دارند و گویی همه از یک فرمول پیروی کرده‌اند. اغلب این فیلم‌ها پر از ستاره‌های طنز سینمای ایران بوده و مسئله ثروت در آنها نمود خاصی دارد.
پادشاهی این ژانر در دهه 90 بر گیشه، خصوصا از نیمه دوم این دهه پررنگ و در آغاز دهه جدید تثبیت شد. طبق جدول زیر، مسعود اطیابی جایگاهی ویژه دارد. او برای سه سال پیاپی، رکورد میزان فروش را از آن خود کرده است. همچنین وجود عناوینی مثل گشت ارشاد 3 و نهنگ عنبر 2، نشان‌دهنده‌ی سودآور بودن ساخت دنباله در ژانر کمدی است. رضا عطاران و پژمان جمشیدی بیش از دیگر بازیگران در این لیست تکرار شدهاند.
پرفروش ترین فیلم کمدی ایرانی 1400
«انفرادی» با فروشی بالغ بر 77 میلیارد تومان، تا به حال توانسته است عنوان پرفروش ترین فیلم سینمای ایران را متعلق به خود سازد. این فیلم که در سال 1400 ساخته شد و در سال 1401 به اکران عمومی رسید، با چنین فروشی توانست عنوان کارگردان پرفروش سینمای ایران را نیز به مسعود اطیابی، کارگردان کار هدیه دهد. البته این میزان فروش، صرفاً با توجه بر میزان مبلغ است. تعداد بلیط فروخته شده و میزان جذب مخاطب در این آمار رسمی نمی‌گنجند و در مبحث دیگری قابل مطالعه و بررسی می‌باشند.
کلام آخر
سینمای کمدی ایران رفته‌رفته با گذشت دهه‌های مختلف توانسته است، جایگاه خود را در ابتدا در میان مخاطبان به وجود آورده و سپس آن را تثبیت سازد. این نوع از سینما در کشور ما توانسته است با جذب حداکثری مخاطبان، در دهه 90 حرف اول را در گیشه سینماها بزند. در سال‌های پیشرو نیز با توجه به روند این چند سال اخیر، پیش‌بینی می‌شود فیلم‌های کمدی در میزان فروش و نیز میزان جذب مخاطب همچنان مقام نخست را برای خود حفظ کنند.
