موزه هنرهای معاصر تهران در رسانه‌های غربی یکی از غنی‌ترین موزهای هنری جهان شناخته می‌شود. ثروت این موزه تا ده میلیارد دلار یعنی یک دهم کل کسری بودجه دولت تخمین زده شده است. امروز باید به این موزه به چشم یک ثروت نگریست و سرمایه آن را از رکود خارج کرد. وقتی از ثروت یک موزه سخن گفته می‌شود، منظور مالکیت معنوی آن است که به موزه تعلق دارد. موزه‌ها علاوه بر نسخه فیزیکی و مادی هر اثر، نسخه معنوی آن را هم در اختیار دارند. یعنی ایده اثر، طرح و اندیشه پشت آن نیز متعلق به مالک آن‌ها یعنی موزه‌هاست.
معماری موزه هنر های معاصر تهران
موزه هنرهای معاصر ایران تهران در برهه سرازیر شدن پول نفت به اقتصاد در دهه 50 و درست یک سال پیش از انقلاب تأسیس شد. پیرو علاقه فرح پهلوی به هنر مدرن و پست‌مدرن و به دستور او، آثاری از هنرمندان نام‌دار مدرنیست خریداری شد و در موزهای با معماری کاملا مدرن به نمایش درآمد. این کار توجه اروپایی‌ها را نیز جلب می‌کرد. آثار موجود در این موزه، عموما ذیل شاخه هنر مفهومی و مینیمال قرار می‌گیرند. در این موزه پای هنرمندان شهیری همچون رُنوار، پابلو پیکاسو، کلود مونه و ونسان ونگوگ در میان است. نام‌هایی که تاریخ هنر معاصر به آن‌ها گره خورده است. این ویژگی‌ها موزه هنر های معاصر را به یکی از ده مجموعه برتر هنر نوگرا و مدرن در دنیا تبدیل کرده است.
تأسیس چنین موزهای در ایران البته محل سؤال و نقد است. اینکه چرا موزه آثار هنر نوگرا باید در ایران گردآوری شود، ایرانی که پیشینه هنر مخصوص خود را دارد و اکثر قریب به اتفاق مردمش هیچ ارتباطی با این آثار برقرار نمی‌کنند. آثاری که با فرهنگ و تاریخ ایران ، کوچک‌ترین قرابتی ندارد و نمی‌تواند کمکی به رشد فرهنگ و هنر داشته باشد. موزه هنرهای معاصر در تابستان 1401 تصمیم گرفت برخی آثار دپوشده در گنجینه را به نمایش بگذارد. این آثار، نقاشی‌ها یا مجسمه‌های مدرنیستی بودند که به هر دلیل از نمایش آن‌ها جلوگیری شده بود. اما استقبال از نمایشگاه چشمگیر بود. از این نمایشگاه که شامل 130 اثر از 34 هنرمند بود، 17 هزار نفر تنها در حدود یک ماه دیدن کردند. خبرگزاری «گاردین» ریشه این استقبال عجیب را در جمعیت جوان ایران می‌داند. جمعیتی که 50 درصد آن زیر 30 سال سن دارد، طبیعی است که بخشی از آن به هنر مدرن علاقه داشته باشد.
کالای ساخته شده با استفاده از طرح شاهکارهای هنری موزه ها
شاید برای بسیاری از افراد بازدید موزه یک تفریح خسته کننده باشد اما کسانی که برای تولید محصولات فیزیکی و یا کامپیوتری از آثار سرشار از طرح و رنگ و ایده موجود در موزه ها ایده می‌گیرند یا آن‌ها را خریداری می‌کنند. این ایده‌های بی‌نظیر و شاهکارهای ظریف ، دستمایه‌ای برای الهام گرفتن طراحان است. استفاده از المان‌های هنری در محصولات و کالاها را کالایی شدن فرهنگ می‌نامند که رخداد جدیدی نیست و منجر به مبادلات تجاری و رشد اقتصادی می‌شود. طراحان محصولات و کالاهای متنوع می‌توانند یک نقاشی معروف را با اندکی دخل و تصرف، تبدیل به طرح مدرن و جذاب یک کالا کنند.
کسب درآمد از مالکیت معنوی موزه‌ها
امروزه موزه های جهان از کنار حق مالکیت معنوی خود به سادگی نمی‌گذرند و از محل آن درآمدزایی می‌کنند. یکی از راه‌های کسب درآمد از آثار موزه‌ها ، فروش یا اجاره فایل‌های باکیفیت عکس آثار است. این فایل‌ها که بالاترین رزولوشن را از یک اثر دارند، در اختیار موزه‌ها هستند. برای مثال می‌توان به موزه اوفیتزی ایتالیا اشاره کرد. این موزه مشهور که در فلورانس قرار دارد، در سال 2019، حدود 1 میلیون یورو از فروش عکس‌های مجموعه خود درآمد داشت. استفاده از این عکس‌ها بدون پرداخت حق مالکیت موزه می‌تواند عواقبی در پی داشته باشد. مثلا در تابستان سال 2021، موزه اوفیتزی از سایتی که برای ساخت یک ویدئو از عکس‌های باکیفیت آثار اوفیتزی استفاده کرده بود شکایت کرد. چین در بهره وری از مالکیت معنوی موزه‌ها پیشتاز است. همچنین در سال 2018 موزه قصر پکن 222 میلیون دلار از این طریق به دست آورد.
به عنوان مثالی دیگر، در سال 2021، موزه بریتانیا یک پالت سایه چشم تحت تأثیر مصنوعات مصر باستان با برند یک آرایشی چینی راه اندازی کرد. یکی از بنیانگذاران یک آژانس مجوز مالکیت معنوی در شانگهای می‌گوید: «ما هرگز نقاشی‌ها را روی محصولات نمی‌زنیم، در عوض الگوهای اصلی را با الهام از آثار هنری موزه خلق می‌کنیم و آن‌ها را در تیک‌تاک به اشتراک می‌گذاریم. ما می‌خواهیم یک اثر باستانی و خسته‌کننده را به پدیده‌ای مدرن و هیجان‌انگیز تبدیل کنیم».
شاهد مثال دیگر موزه لوور پاریس در فرانسه است. این موزه که پر بازدید ترین موزه جهان است، از سال 2019 تلاش خود برای کسب درآمد از صدور مجوز استفاده از طرح آثار موزه را افزایش داده است. این موزه با مجموعه‌های مثل کارخانه اتومبیل‌سازی DS ، کارخانه ساعت‌سازی سوآچ و یک مجموعه ماکارونی‌سازی همکاری می‌کند. اقتصاد موزه لوور در سال 2020 حدود 4.5 میلیون یورو درآمد داشته است. این رقم در 2019 حدود 2.5 میلیون یورو بوده است.
علت افزایش درآمد زایی از مالکیت معنوی موزه
این نوع کسب درآمد خصوصا زمانی مورد توجه موزه‌ها قرار گرفت که سر و کله کرونا پیدا شد و موزه‌ها را تا مدت‌ها تعطیل و یا خلوت ساخت. گاردین ادعا می‌کند با کاهش فعالیت حضوری موزه‌ها و بازدید از موزه ، فروش کالاهای دارای مجوز استفاده از عکس آثار افزایش یافت. لوازم خانگی پرفروش ترین محصولات در این میان بوده است. گفته می‌شود خریداران این کالاها خانه‌های خود را با مبلمان، کاغذ دیواری‌ها و دیوارنگاری متأثر از آثار موزه و طرح های هنری دیده شده در موزه ها تزئین می‌کنند.
دلیل دیگری که موزه‌ها به کالاسازی از آثار خود و یا فروش و اجاره عکس باکیفیت آن‌ها رو می‌آورند، کم‌علاقگی نسل z است. این نسل که در کشور ما با عنوان دهه‌هشتادی‌ها شناخته می‌شوند، بازدید از موزه‌ها را به عنوان یک تفریح به رسمیت نمی‌شناسند.
دیجیتالی شدن موزه ها
موزه‌ها برای آنکه از نسل z و کسانی که علاقمند به بازدید موزه ها نیستند نیز جامعه هدفی برای افزایش اقتصاد و درآمد زایی بسازند، باید دست به روش‌های دیگر کسب درآمد بزنند. این روش‌ها تا حد زیادی مدیون فرایند دیجیتالی‌شدن موزه‌ها ست. دیجیتالی‌شدن موزه‌ها عبارت از فرایندی است که رابطه موزه با بازدیدکننده را تا حد زیادی وابسته به ابزار دیجیتالی می‌کند. بنابر آمار امروز اصلی‌ترین فرایندهای بازاریابی موزه‌ها یا از طریق شبکه‌های اجتماعی است و یا وبسایتها. از میان این ده ابزار بازاریابی و تبلیغ موزه ها ، تنها دو عدد ربطی به اینترنت، فضای مجازی یا گوشی‌های هوشمند پیدا نمی‌کند.
از آنجا که شبکه‌های اجتماعی یک ابزار بازاریابی و تبلیغ اصلی برای موزه‌ها است، حساب‌های کاربری آن‌ها بسیار مهم شده است. موزه هنرهای مدرن نیویورک و موزه متروپلیس این شهر، دو موزه با بیشترین تعداد دنبال‌کننده در شبکه‌های اجتماعی هستند. موزه لوور و موزه هنرهای مدرن نیویورک هر دو در زمره پر بازدید ترین موزه های جهان نیز قرار می‌گیرند. این نشان می‌دهد حتی موزه‌هایی تا این پایه مشهور هم از تبلیغات و فعالیت در شبکه‌های اجتماعی معاف نیستند. این در حالی است که موزه هنرهای معاصر تهران هیچ صفحه‌ای در اینستاگرام ندارد. حتی مجموعه‌های جانبی موزه مثل کافه و سینمای آن نیز حساب اینستاگرامی دارند اما برای خود موزه هیچ حسابی پیدا نمی‌شود. در کل 50 حساب کاربری در اینستاگرام متعلق به موزه‌های ایران است. از آنجایی که برخی از این حساب‌ها از نظر رسمیت تکلیف مشخصی ندارند، عدد واقعی احتمالا کمتر از این‌هاست. در حالی که بنابر آمار وزارت میراث فرهنگی در ایران 710 موزه داریم.
موزه‌های ایرانی در حالی از دیجیتالی‌شدن و استفاده از مالکیت معنوی غافل‌اند که بی‌شک هنر ایرانی، ظرفیت بصری و الهام‌بخشی خارق‌العاده‌ای دارند. حتی موزه هنرهای معاصر که نمایشگاه آثار هنرمندان غربی است، از این حیث ظرفیت بسیار خوبی دارد. استفاده از مالکیت معنوی آثار یکی از راه‌های به جریان انداختن سرمایه موزه است.
کلام آخر
در آمد زایی موزه ها در جهان روش های مختلفی دارد. همه‌گیری ویروس کرونا و بیگانگی نسل جدید با هنر کلاسیک و بازدید موزه‌ها ، باعث می‌شود آن‌ها دست به ابتکارات تازه‌ای برای رشد اقتصاد خود بزنند. آنچه برای کسب درآمد موزه ها کمک کننده است، مالکیت معنوی آثار موزه ها می باشد. آثار موجود در یک موزه جدا از ارزش مادی، یک ارزش معنوی که شامل ایده و طرح آن باشد نیز دارند. مالکیت معنوی آثار موزه نیز در اختیار خودش است. برای افزایش بهره وری موزه ها می‌توانند با فروش عکس‌های کیفیت اصلی و همچنین صدور مجوز یا ساخت محصولاتی الهام گرفته از آثار خود، به سودهای کلانی دست پیدا کنند. آن‌ها همچنین باید دیجیتال مارکتینگ از طریق شبکه‌های اجتماعی یا وبسایتها را جدی بگیرند. در ایران موزه‌هایی با ثروت میلیارد دلاری وجود دارد اما از آن‌ها سودی کسب نمی‌شود. اغلب موزه‌های مهم حتی یک صفحه جذاب در فضای مجازی ندارند در صورتی که بازدید موزه آنلاین و داشتن صفحات مجازی برای پربازدیدترین موزه های هنری جهان امری جا افتاده و معمول است.
